1 उत्तर
1
answers
शालेय प्रशासन व व्यवस्थापन स्वाध्याय 11?
0
Answer link
शालेय प्रशासन व व्यवस्थापन
व्यवस्थापन ही एक व्यापक संकल्पना आहे.
व्यवस्थापनात उद्‌दिष्टे ठरवून योजना बनवण्याचे कार्य केले
जाते. व्यवस्थापनाचा इतिहास प्राचीन असला तरी २० व्या
शतकात शास्त्रशुद्ध व्यवस्थापनाचा विचार सुरू झाला.
व्यवस्थापशैक्षणिक प्रशासन
आपल्या दैनंदिन जीवनात व्यवस्थापन आणि प्रशासन
हे दोन शब्द नेहमीच आपल्या कानावरपडतात. व्यवस्थापन
आणि प्रशासन यादोन भिन्न संज्ञा आहेत. प्रशासनही संज्ञा
शासन यंत्रणेतून आली आहे. प्रशासनामध्येकार्यव्यवस्थेचा
कारभार पाहणे अभिप्रेत आहे. प्रशासन हे कोणतेही कार्य
प्रत्यक्ष कार्यवाहीत आणण्यासाठीची तयार केलेली एक
यंत्रणा आहे. धोरणाची अंमलबजावणी करण्याचे कार्य ही
यंत्रणा करते. प्रशासक योजनाची अंमलबजावणी करत
असतो व इतरांकडून योजनांची पूर्तता करून घेत असतो.
प्रशासन ही संकल्पना समजून घेण्यासाठी पुढील
व्याख्या अभ्यासू.
• ‘‘प्रशासन म्हणजे नि योजन करणे, संघटन करणे,
आदेश देणे, समन्वय करणे व नि यंत्रण करणे होय.’’
– फेयॉल
• प्रशासनम्हणजे व्यवस्थापनाशी संबंधित सर्व बाबींची
काळजी घेणे.
• नियोजनानुसार प्रत्यक्ष कार्यवाही करणे म्हणजे
प्रशासन होय.
शैक्षणिक प्रशासनाचा अर्थ
जगातील प्रत्येक राष्ट्र आपल्या सामाजिक, आर्थिक
व सांस्कृतिक बाबींचा विचार करून शिक्षणाची राष्ट्रीय
उद्‌दिष्टे ठरवत असते. ठरवलेली उद्‌दिष्टे पूर्ण करण्यासाठी
शासनाकडून निश्चित अशी प्रशासकीय प्रणाली निर्माण
केली जाते. तसेच आपापल्या आवश्यकतेनुसार प्रत्येक
राष्ट्र विविध प्रकारच्या प्रशासन प्रणालीचा स्वीकार करत
असते. उदा., केंद्रित प्रशासन, विकेंद्रित प्रशासन, संमिश्र
स्वरूपाचे प्रशासन अशा प्रशासकीय यंत्रणेच्या म ाध्यमातून
शासनाच्या विविध धोरणांची व कार्यक्रमांची विभागणी
केली जाते. नियोजन हा प्रशासनाचा गाभा आहे.
प्रशासनामध्येठरवून दिलेल्या नि यमाप्रमाणेच कार्य केले
जाते. कोणत्याही कार्याचे व्यवस्थापन आणि संघटन
झाल्यानंतर प्रशासन कार्य सुरू होते.
प्रशासनामध्ये प्रत्यक्ष कृतीवर भर दिला जातो. धोरण
निश्चिती, समन्वय, वित्त व्यवस्था, कार्यनिष्पत्ती, संघटन
निर्मिती व नियंत्रण इत्यादी बाबींचा शैक्षणिक प्रशासनात
समावेश होतो.
५.३.१ शैक्षणिक प्रशासनाचेस्वरूप
• शैक्षणिक प्रशासनात नियोजन करणे, संघटन करणे,
दिग्दर्शन करणे, समन्वय साधणे आणि मूल्यमापन
करणे या प्रक्रियांचा समावेश होतो.
• नफा मिळवणे हे शैक्षणिक प्रशासनाचे उद्‌दिष्‍टनसते.
• शैक्षणिक प्रशासनहे सर्व प्र कारच्या शि क्षणात असते.
• शैक्षणिक प्रशासन हे काही बाबींसंदर्भांत सामान्य
प्रशासनाप्रमाणेच असते तर काही बाबतींत सामान्य
प्रशासनापेक्षा भिन्न असते.
• शैक्षणिक प्रशासन हे शि क्षणाच्या व िविध स्तरांवर
केले जाते. यामध्येपूर्व प्राथमिक शिक्षण, प्राथमिक
शिक्षण, माध्यमिक शिक्षण, उच्च माध्यमिक शिक्षण
आणि उच्च शिक्षण इत्यादी स्तरांचा समावेश होतो.
• शैक्षणिक प्रशासन हे शि क्षणाच्या सर्व प्र कारांत केले
जाते. यामध्ये औपचारिक शिक्षण, अनौपचारिक
शिक्षण, प्रौढ शिक्षण, सामान्य शि क्षण, व्यावसायिक
शिक्षण, विशेष शिक्षण, शिक्षक शिक्षण, एकात्मिक
शिक्षण, तांत्रिक शिक्षण इत्यादी.
• शैक्षणिक प्रशासन हे व िविध टप्प्यांवर करण्यात येते.
यामध्येकेंद्रिय स्तरावरील प्रशासन, राज्य स्तरावरील
प्रशासन, जिल्हा स्तरावरील प्रशासन, गट स्तरावरील
प्रशासन आणि संस्थात्मक स्तरावरील प्रशासन यांचा
अंतर्भाव होतो.
५.३.२ शैक्षणिक प्रशासनाची उद्‌दिष्टे
• विद्यार्थ्यांना योग्य शिक्षण पुरवणे.
• सर्व संसाधनांचा पुरेपूर व योग्य वापर करणे. न प्रभावी होण्यासाठी नियोजन महत्त्वाचे असते.
शाळा, उद्योग, इतर व्यवसाय इत्यादी भरभराटीस
आले असतील तर आपण त्याचे व्यवस्थापन चांगले आहे
असे म्हणतो. पालक आपल्या पाल्याच्या प्रवेशाच्यावेळी
ज्या शाळा, महाविद्यालयाचे व्यवस्थापन चांगले आहे
अशाच ठिकाणी प्रवेशास प्राधान्य देतात.
तुम्ही तुमच्या शाळेत विविध कार्यक्रमास उपस्थित
राहिला असाल. कार्यक्रमात आयोजनामध्ये काही त्रुटी
राहिली असेल तर त्या कार्यक्रमाचे व्यवस्थापन चांगले
नव्हते असे आपण सहजच म्हणतो. व्यवस्थापन चांगले
होणे म्हणजे उद्‌दिष्टांची पूर्ती होणे होय.
व्यवस्थापन म्हणजे काय?
व्यवस्थापनामध्ये अनेक व्यक्ती एकत्र येऊन काम
करीत असतात. व्यवस्थापनाची संकल्पना अधिक स्पष्ट
होण्यासाठी काही तज्ज्ञांच्या व्याख्या अभ्यासू.
• ‘‘व्यवस्थापन हे एक बहुउद्देशीय साधन असून त्या
अन्वये एखादा व्यवसाय, व्यवस्थापक,कामगार
आणि कामाचे व्यवस्थापन केले जाते.’’
- पीटर ड्रकर
• ‘‘व्यवस्थापन म्हणजे व्यक्तीचा विकास होय.
व्यवस्थापन म्हणजे व्यक्तीसंदर्भात प्रशासन होय.’’
– लॉरेन्स ए ॲपली
• ‘‘पूर्वनिर्धारित उद्‌दिष्टाच्यापूर्ततेसाठी निर्णय घेण्याची
तसेच उपक्रमात काम करणाऱ्या व्यक्तींच्या
हालचालीवर नियंत्रण ठेवण्याची क्रिया म्हणजे
व्यवस्थापन होय.’’ – स्टॅनले व्हान्स
व्यवस्थापनाची मूलतत्त्वे
व्यवस्थापनाची एकूण १४ मूलतत्त्वेhoÝar फेयॉल
यांनी मांडलेली आहेत.
मूलतत्त्वे
(१) कार्यविभाजन
(२) अधिकार व जबाबदारी
(३) शिस्त
(४) अधिकाऱ्यांमधील एकवाक्यता
(५) मार्गदर्शनाची एकलक्ष्य दिशा
(६) वैयक्तिक किंवा सामूहिक फायद्यास कमी महत्त्व
(७) मोबदला
(८) केंद्रीकरणाचे प्रमाण
(९) अधिकार साखळी
(१०) क्रम
(११) समानता
(१२) कर्मचाऱ्याचे दायित्त्व
(१३) पुढाकार
(१४) संघभावना
व्यवस्थापनाची मूलतत्त्वे लक्षात ठेवा
• व्यवस्थापन ही संज्ञाउद्योग वा व्यवसायाशी संबंधित
आहे. तेथून ती शिक्षणशास्त्रात आली आहे.
• व्यवस्थापकाद्वारे शिक्षणाच्या क्षेत्रातही व्यवस्था-
पनाची संकल्पना लागू केली जाते, त्यास शैक्षणिक
व्यवस्थापन असे म्हणतात.
• दिलेल्या आदेशानुसार काम केले जाते वा नाही यावर
व्यवस्थापकाचे नियंत्रण असते.
• व्यवस्थापनशास्त्र ही एक महत्त्वाची ज्ञानशाखा
आहे.
• सर्वच क्षेत्रात व्यवस्थापन ही आवश्यक बाब बनली
आहे.
शैक्षणिक व्यवस्थापन
वरीलप्रमाणे आपण व्यवस्थापनाची संकल्पना
अभ्यासली. व्यवस्थापनाची संकल्पना ज्या वेळी शिक्षण
क्षेत्रास लागू होते तेव्हा त्यास शैक्षणिक व्यवस्थापन असे
म्हणतात. शैक्षणिक क्षेत्रात देखील व्यवस्थापन आवश्यक
ठरते. शिक्षणाच्या माध्यमातून देशाचा जबाबदार नागरिक
घडवला जातो. शालेय उपक्रम, भौतिक साधन संपत्ती व
मूल्यमापन यांचा समावेश शैक्षणिक व्यवस्थापनात होतो.
शैक्षणिक व्यवस्थापनाचा अर्थ व स्वरूप
अर्थ -
शैक्षणिक उद्‌दिष्टांप्रत पोहचणे तसेच नियोजनपूर्ण
कार्यवाही करण्यासाठी शैक्षणिक व्यवस्थापन महत्त्वाचे
ठरते. भौतिक व मानवी संसाधने, विविध उपक्रम इत्यादींचा
शिक्षणात उपयोग करून शैक्षणिक उद्‌दिष्टे साध्य
करण्याच्या हेतूने त्यांचा काळजीपूर्वक वापर करणे म्हणजे
शैक्षणिक व्यवस्थापन होय.
स्वरूप -
प्रशासनाने ठरवून दिलेली उद्‌दिष्टेव्यवस्थापनामार्फत
पूर्ण केली जातात. व्यवस्थापनातील विविध कार्येही
परस्परसंबंधी व परस्परपूरक असतात. व्यवस्थापन ही एक
एकात्मिक स्वरूपाची प्रक्रिया आहे. या प्रक्रियेत
अधिकाराची एक व्यवस्था अंतर्भूत असते. शैक्षणिक
उद्‌दिष्टे साध्य करण्यासाठी विद्यार्थी, वेळ, अध्यापन,
श्रम, साधनसामग्री, अनुदान, विविध उपक्रम यांचे
नियोजन, संघटन आणि नियंत्रण केले जाते व प्रत्येक
घटकाचा त्याच्या कार्यक्षमतेनुसार उपयोग करून घेतला
जातो. आधुनिक काळात व्यवस्थापनाची आवश्यकता
सर्वच क्षेत्रांत वाटू लागली आहे. व्यवस्थापनाची तत्त्वे
शिक्षण क्षेत्रात सुद्धा लागू केली जातात. शैक्षणिक
व्यवस्थापनामध्येनियोजन, संघटन, संचालन, अभिप्रेरण,
नेतृत्व, संदेशवहन, निर्णय, नियंत्रण इत्यादी घटकांचा
समावेश होतो.
शैक्षणिक व्यवस्थापनाची उद्‌दिष्टे
• शैक्षणिक संस्थेच्या कार्याचे धोरण निश्चित करणे.
• मानवी घटकात योग्य आंतरसंबंध विकसित करणे.
• शैक्षणिक व्यवस्थापनातील प्रत्येक घटकाला योग्य
प्रेरणा देणे.
• नियोजित काम वेळेत पूर्ण करणे, संस्थेचा कारभार
योग्यरीत्या चालवणे व कामाची विभागणी करणे.
• उपलब्ध भौतिक घटकांचे नियोजन करणे.
• संस्थांच्या उद्‌दिष्टांची पूर्तता करणे.
शैक्षणिक व्यवस्थापनाची गरज आणि महत्त्व गरज
• शिक्षण प्रणालीतील संरचनांची माहिती करून
घेण्यासाठी.
• सहकार्य, गटाची एकात्मता, विशाल दृष्टिकोन
इत्यादी गुणांचा विकास करण्यासाठी.
• शैक्षणिक क्षेत्रातील आव्हानांना सामोरे जाण्यासाठी.
• संस्थेचे प्रशासन व संस्थेतील इतर कर्मचारी
यांच्यातील संघर्षाचे व्यवस्थापन करण्यासाठी.
शिक्षणाची ध्येये व त्याच्या पूर्ततेसाठी.
• वैयक्तिक अधिकार व कर्तव्याची अंमलबजावणी
करण्यासाठी.
महत्त्व -
• शिक्षणाची ध्येये, धोरणे, निश्चित करून मानवी व
भौतिक संसाधनांचे व उपक्रमांचे नियोजन करता येते.
• यामुळे शैक्षणिक संस्थेस आर्थिक व भौतिक सुविधा
पुरविल्या जातात व त्याची निगा राखण्याची जाणीव
निर्माण केली जाते.
• मानवी घटकांची निवड, नियुक्ती व विकास यांसाठी
उपयुक्त ठरते.
• अध्ययन, अध्यापन पद्धती, अभ्यासक्रम,
पाठ्यपुस्तके, अध्यापन विषय, वेळापत्रक,
अभ्यासपूरक उपक्रम, मूल्यमापन इत्यादींमध्ये योग्य
त्या सुधारणा सुचवता येतात.
• प्रत्येक विद्यार्थ्याला अध्ययनाची योग्य संधी
उपलब्ध करून देऊन प्रोत्साहन देता येते.
• समाज व इतर बाह्य यंत्रणांशी सलोख्याचे संबंध
प्रस्थापित करून ते टिकवण्यास मदत होते.
शैक्षणिक व्यवस्थापनाची कार्ये
कार्य -
(१) नियोजन
(२) संघटन
(३) समन्वय
(४) दिग्दर्शन
(५) संप्रेषण
(६) निर्णय प्रक्रिया
(७) कार्यप्रेरण
(८) नियंत्रण
(९) साधनांची जुळवाजुळव व त्याचा एकात्म उपयोग
(१०) कार्यवाही
(११) मूल्यमापन
शैक्षणिक व्यवस्थापनाची कार्ये
(१) नियोजन (Planning) : शिक्षणाची राष्ट्रीय उद्‌दिष्टे,
शैक्षणिक धोरणे, कार्यक्रम आणि पद्धती साध्य
करायचे मार्गव साधने ठरवणे याचा समावेश शैक्षणिक
नियोजनात होतो.
(२) संघटन (Organisation) : शिक्षण प्रक्रियेतील
समाविष्ट मानवी घटकांची भूमिका निश्चित करणे व
त्यांच्यापरस्पर आंतरसंबंधाच्या माध्यमातून योग्य ती
कार्यवाही करणे म्हणजेच संघटन होय.
(३) समन्वय (Co-ordination) : शैक्षणिक कार्याच्या
बाबतीत एकमेकांच्या अधिकार मर्यादा आखून देणे,
तसेच कामाच्या मर्यादा निश्चित करून त्याचा
एकमेकांशी संबंध साधणे. उदा. मुख्याध्यापक व
शिक्षक.
(४) दिग्दर्शन (Direction) : कर्मचाऱ्यास काम
समजावून सांगणे, आदेश व सूचना देणे, चर्चाकरणे,
निरीक्षण करणे इ. चा समावेश दिग्दर्शनात होतो.
(५) संप्रेषण (Communication) : दोन किंवा अधिक
व्यक्तींमधील होणाऱ्या शैक्षणिक कल्पना, विचार
वस्तुस्थितीची मते, भावना यांच्या देवाणघेवाणीस
संप्रेषण असे म्हणतात.
(६) निर्णय प्रक्रिया (Decision Making) : जेव्हा दोन
किंवा दोनपेक्षा जास्त पर्यायांमधून एकाच पर्यायाची
निवड काही विशिष्ट निकषाच्या आधारे करायची
असते तेव्हा त्या प्रक्रियेस निर्णय प्रक्रिया असे
म्हणतात.
(७) कार्यप्रेण (Motivation) : कोणतेही काम
करण्यासाठी इच्छा व उत्साह निर्माण करणे यालाच
कार्यप्रेरण असे म्हणतात.
(८) नियंत्रण (Control) : नियंत्रण या संकल्पनेमध्ये
प्रत्यक्ष झालेले काम निश्चित करणे, व त्या कामाचे
मूल्यमापन करणे आणि योजनेप्रमाणे निष्पत्ती
होण्यासाठी गरजेनुसार सुधारणात्मक उपाययोजना
सुचवणे या तीन बाबींचा समावेश होतो.
(९) साधनांची जुळवाजुळव व त्याचा एकात्म उपयोग
(Adjustment of resources and their
integrative use) : यामध्ये भौतिक व मानवी
साधनसामग्रीच्या जुळवाजुळवीसाठी व मानवी
संसाधनांच्या विकासासाठी कराव्या लागणाऱ्या
एकात्म प्रयोगाचा समावेश होतो.
(१०)कार्यवाही (Implementation) : निश्चित केलेल्या
उद्‌दिष्टानुसार कामाची पूर्तता करण्यासाठी आवश्यक
सर्वच कृतींचा समावेश कार्यवाहीमध्ये होतो.
(११) मूल्यमापन (Evaluation) : मूल्यमापन ही
उद्‌दिष्टांचे संपादन मोजण्याची आणि मूल्यांकनाची
प्रक्रिया आहे. त्यामुळे बलस्थाने आणिकमकुवतपणा
यांबाबतची अंतर्दृष्टी म िळते. तसेच शैक्षणिक
व्यवस्थापनात सुधारणा होण्यासाठी मदत होते.
शैक्षणिक प्रशासन
शैक्षणिक प्रशासन
आपल्या दैनंदिन जीवनात व्यवस्थापन आणि प्रशासन
हे दोन शब्द नेहमीच आपल्या कानावरपडतात. व्यवस्थापन
आणि प्रशासन यादोन भिन्न संज्ञा आहेत. प्रशासनही संज्ञा
शासन यंत्रणेतून आली आहे. प्रशासनामध्येकार्यव्यवस्थेचा
कारभार पाहणे अभिप्रेत आहे. प्रशासन हे कोणतेही कार्य
प्रत्यक्ष कार्यवाहीत आणण्यासाठीची तयार केलेली एक
यंत्रणा आहे. धोरणाची अंमलबजावणी करण्याचे कार्य ही
यंत्रणा करते. प्रशासक योजनाची अंमलबजावणी करत
असतो व इतरांकडून योजनांची पूर्तता करून घेत असतो.
प्रशासन ही संकल्पना समजून घेण्यासाठी पुढील
व्याख्या अभ्यासू.
• ‘‘प्रशासन म्हणजे नि योजन करणे, संघटन करणे,
आदेश देणे, समन्वय करणे व नि यंत्रण करणे होय.’’
– फेयॉल
• प्रशासनम्हणजे व्यवस्थापनाशी संबंधित सर्व बाबींची
काळजी घेणे.
• नियोजनानुसार प्रत्यक्ष कार्यवाही करणे म्हणजे
प्रशासन होय.
शैक्षणिक प्रशासनाचा अर्थ
जगातील प्रत्येक राष्ट्र आपल्या सामाजिक, आर्थिक
व सांस्कृतिक बाबींचा विचार करून शिक्षणाची राष्ट्रीय
उद्‌दिष्टे ठरवत असते. ठरवलेली उद्‌दिष्टे पूर्ण करण्यासाठी
शासनाकडून निश्चित अशी प्रशासकीय प्रणाली निर्माण
केली जाते. तसेच आपापल्या आवश्यकतेनुसार प्रत्येक
राष्ट्र विविध प्रकारच्या प्रशासन प्रणालीचा स्वीकार करत
असते. उदा., केंद्रित प्रशासन, विकेंद्रित प्रशासन, संमिश्र
स्वरूपाचे प्रशासन अशा प्रशासकीय यंत्रणेच्या म ाध्यमातून
शासनाच्या विविध धोरणांची व कार्यक्रमांची विभागणी
केली जाते. नियोजन हा प्रशासनाचा गाभा आहे.
प्रशासनामध्येठरवून दिलेल्या नि यमाप्रमाणेच कार्य केले
जाते. कोणत्याही कार्याचे व्यवस्थापन आणि संघटन
झाल्यानंतर प्रशासन कार्य सुरू होते.
प्रशासनामध्ये प्रत्यक्ष कृतीवर भर दिला जातो. धोरण
निश्चिती, समन्वय, वित्त व्यवस्था, कार्यनिष्पत्ती, संघटन
निर्मिती व नियंत्रण इत्यादी बाबींचा शैक्षणिक प्रशासनात
समावेश होतो.
शैक्षणिक प्रशासनाचे स्वरूप
• शैक्षणिक प्रशासनात नियोजन करणे, संघटन करणे,
दिग्दर्शन करणे, समन्वय साधणे आणि मूल्यमापन
करणे या प्रक्रियांचा समावेश होतो.
• नफा मिळवणे हे शैक्षणिक प्रशासनाचे उद्‌दिष्‍टनसते.
• शैक्षणिक प्रशासनहे सर्व प्र कारच्या शि क्षणात असते.
• शैक्षणिक प्रशासन हे काही बाबींसंदर्भांत सामान्य
प्रशासनाप्रमाणेच असते तर काही बाबतींत सामान्य
प्रशासनापेक्षा भिन्न असते.
• शैक्षणिक प्रशासन हे शि क्षणाच्या व िविध स्तरांवर
केले जाते. यामध्येपूर्व प्राथमिक शिक्षण, प्राथमिक
शिक्षण, माध्यमिक शिक्षण, उच्च माध्यमिक शिक्षण
आणि उच्च शिक्षण इत्यादी स्तरांचा समावेश होतो.
• शैक्षणिक प्रशासन हे शि क्षणाच्या सर्व प्र कारांत केले
जाते. यामध्ये औपचारिक शिक्षण, अनौपचारिक
शिक्षण, प्रौढ शिक्षण, सामान्य शि क्षण, व्यावसायिक
शिक्षण, विशेष शिक्षण, शिक्षक शिक्षण, एकात्मिक
शिक्षण, तांत्रिक शिक्षण इत्यादी.
• शैक्षणिक प्रशासन हे व िविध टप्प्यांवर करण्यात येते.
यामध्येकेंद्रिय स्तरावरील प्रशासन, राज्य स्तरावरील
प्रशासन, जिल्हा स्तरावरील प्रशासन, गट स्तरावरील
प्रशासन आणि संस्थात्मक स्तरावरील प्रशासन यांचा
अंतर्भाव होतो.
शैक्षणिक प्रशासनाची उद्‌दिष्टे
• विद्यार्थ्यांना योग्य शिक्षण पुरवणे.
• सर्व संसाधनांचा पुरेपूर व योग्य वापर करणे.
शिक्षकांची व्यावसायिक नीतितत्त्वे आणि
व्यावसायिक विकास निश्चित करणे.
• लोकशाहीस पूरक शालेय उपक्रम राबवणे.
• समाजामध्ये गतिमानता आणणे.
• सहशालेय उपक्रम व ग ुणत्तावृद्धीसाठी उपक्रम
राबवणे.
• काम वेळेत पूर्ण करणे.
• विद्यार्थ्यांना जीवन जगण्यास सक्षम बनवणे.
• विद्यार्थ्यांमध्ये शास्त्रीय दृष्टिकोन रुजवणे तसेच
जीवनातील सर्व बाबतींत वस्तुनिष्ठ दृष्टिकोन
विकसित करणे.
• शिक्षणातील गुणवत्तेत सुधारणा घडवून आणणे.
शैक्षणिक प्रशासनाची गरज आणि महत्त्व
शिक्षण ही अखंडित चालणारी प्रक्रिया आहे. प्रत्येक
कालखंडामध्ये शिक्षण प्रक्रियेमध्येकालानुक्रमे बदल घडून
येत असतात. काळानुसार शिक्षणाच्या प्रक् रियेमध्येकोण-
कोणते बदल घडवून आणावेत? केव्हा, कसे, कोणी व
कोठे बदल करावेत? समाजसुधारणा व समाजप्रगती हया
उद्‌दिष्टपूर्तीकरिता शिक्षणाने कोणती भूमिका पार पाडावी
या सर्व ग ोष्टी साध्य करण्यासाठी शैक्षणिक प्रशासनाची
आवश्यकता असते.
प्राचीन काळामध्ये शाळा गुरुकुलामध्ये म्हणजेच
गुरुगृही, आश्रमामध्येभरत असत. त्यामुळे शि क्षणाची ध्येय
धोरणे ठरवण्यापासून ते राबवण्यापर्यंत सर्वच अधिकार
ॠषीमुनी यांच्याकडे होते. स्वातंत्र्योत्तर काळात आपण
लोकशाहीचा स्वीकार केल्यामुळे शि क्षणाची ध्येय धोरणे
ठरवण्यापासून ते शि क्षण प्र त्यक्ष राबवण्यापर्यंतचे सर्व
अधिकार राज्यकर्त्यांकडे आले आहेत.
लोकशाहीमध्ये विविध बौद्‌धिक व वैचारिक
कार्यासाठी प्रशासनाची गरज निर्माण झाली.उदा., खासगी
व सरकारी संस्थांचा कारभार कसा चालवावा. शैक्षणिक
विकासासाठी कोणकोणते कार्यक्रम राबवावेत. कोणत्या
कार्यासाठी मार्गदर्शन घेणे ग रजेचे आहे यासारख्या व िविध
बाबींसाठी शैक्षणिक प्रशासन गरजेचे व ाटायला लागले.
थोडक्यात, गतिमान शैक्षणिक बदलाच्या अनुषंगाने
लोकशाहीला उपयुक्त नागरिक तयार करण्यासाठी आणि
शैक्षणिक उद्‌दिष्टांच्या पूर्तीसाठी शैक्षणिक प्रशासनाची
गरज आहे.
शैक्षणिक प्रशासनाची कार्ये
शैक्षणिक प्रशासनाची कार्ये
- समन्वय अधिकार निश्चिती
- कामाचे विभाजन
- योजनांची प्रत्यक्ष
- कार्यवाही
- मार्गदर्शन
- संघटन
महाराष्ट्र राज्यातील जिल्हा व तालुकास्‍तरीय
शैक्षणिक प्रशासन
१ मे १९६० या दिवशी महाराष्ट्र राज्याची स्थापना
झाली. १३ मार्च १९६२ या दिवसापासून जिल्हा परिषद
आणि पंचायत समिती हा कायदा संमत करण्यात आला.
त्यानुसार १ मे १९६२ पासून महाराष्ट्र राज्यात पंचायत
राज्य संस्थांच्या कारभारास सुरुवात झाली. या
कायद्यानुसार जिल्हा हा प्रशासनाचा प्रमुखघटक मानण्यात
आला. पोलीस व न्याय ही खाती वगळून इतर सर्व
खात्यांच्या प्रशासनाची जबाबदारी जिल्हा परिषदांवर
सोपवण्यात आली. यानुसार शिक्षण, बांधकाम, आरोग्य,
सहकार,उद्योग, कृषी, अर्थ, समाजकल्याण या खात्यांचा
कारभार जिल्हा परिषदांकडे आला. शहरांमधील शिक्षणाची
जबाबदारी ही नगरपालिका व महानगरपालिका यांच्यावर
सोपवण्यात आली. त्यामुळे शि क्षणाच्या क्षेत्रा त जिल्हा
परिषद, पंचायत समिती, ग्रामपंचायत, नगरपालिका या
स्थानिक स्वराज्य संस्थांना महत्त्व प्राप्त झाले.
जिल्हा परिषदांकडे प्राथमिक, माध्यमिक व उच्च
माध्यमिक शिक्षणाची जबाबदारी सोपवण्यात आलेली
आहे. जिल्ह्यातील प्राथमिक व माध्यमिक शिक्षणाचे
नियंत्रण प्राथमिक व माध्यमिक शिक्षणाधिकाऱ्यांच्या
मार्फत करण्यात येते. जिल्हास्तरीय शैक्षणिक प्रशासनाची
संरचना पुढील पानावर दिलेली आहे.
जिल्हा परिषद शिक्षणाधिकारी (प्राथमिक)
प्रत्येक जिल्हा परिषदेसाठी, जिल्ह्यातील
शिक्षणविषयक जबाबदाऱ्या पार पाडण्यासाठी जिल्हा
परिषदेमध्ये शिक्षणाधिकाऱ्यांची नियुक्ती केलेली असते.
जिल्ह्यातील शिक्षणविषयक व्यवस्थापन व प्रशासनाच्या
खालील जबाबदाऱ्या शि क्षणाधिकाऱ्यांना पार पाडाव्या
लागतात.
- जिल्हा परिषद शिक्षणाधिकारी (प्राथमिक) यांची कामे
(१) जिल्ह्यातील प्राथमिक शिक्षणाच्या प्रगतीचा अहवाल
दरवर्षी ३१ मार्चपूर्वी शिक्षण संचालकांना सादर
करणे.
(२) सक्तीच्या प्राथमिक शिक्षणाची योजना मंजूर करून
ती शिक्षण संचालकांना सादर करणे.
(३) शासनाकडून मंजूर झालेल्या सक्तीच्या प्राथमिक
शिक्षणाची कार्यवाही करणे.
(४) जिल्ह्यात समाज शिक्षण कार्यक्रमाची अंमलबजावणी
करून त्याचा अहवाल शासनास सादर करणे.
(५) जिल्हा परिषदेच्या प्राथमिक शाळेतील शिक्षकांच्या
बदल्या करणे व त्यावर नियंत्रण ठेवणे.
(६) विविध राष्ट्रीय कार्यक्रम व शैक्षणिक उपक्रम
शाळांमध्ये राबवणे.
(७) जिल्ह्यातील प्राथमिक शाळांची तपासणी करून
त्यांना शैक्षणिक व प्रशासकीय मार्गदर्शन करणे.
जिल्हा परिषद उपशिक्षणाधिकारी (प्राथमिक)
जिल्हा परिषद शिक्षणाधिकाऱ्यांना त्यांच्या कामात
मदत करण्यासाठी उपशिक्षणाधिकाऱ्यांची नेमणूक
केलेली असते.
जिल्हा परिषद उपशिक्षणाधिकाऱ्याची कार्ये
(१) प्राथमिक व माध्यमिक शाळांची तपासणी करणे.
(२) खासगी प्राथमिक शाळांची तपासणी करून त्यांना
अनुदान मंजूर करणे.
(३) शिक्षण विस्तार अधिकाऱ्यांच्या कार्यावर नियंत्रण
ठेवणे व त्यांच्याकडून आलेल्या शिफारशी
शिक्षणाधिकाऱ्यांसमोर ठेवणे.
(४) प्राथमिक शाळांतील शिक्षकांच्या व सेवक वर्गाच्या
बदल्यांबाबत शिक्षणाधिकाऱ्यांना शिफारस करणे.
गटशिक्षणाधिकारी
तालुक्यातील शैक्षणिक प्रशासनाचे प्रमुख हे
गटशिक्षणाधिकारी असतात. त्यांना तालुक्यातील
शिक्षणाचे प्रशासन, पर्यवेक्षण व नियंत्रण या तीन
जबाबदाऱ्या पार पाडाव्या लागतात. तालुक्यातील शिक्षण
विषयक जबाबदारी गटशिक्षणाधिकाऱ्यांची असते.
गटशिक्षणाधिकाऱ्याची कार्ये
(१) शिक्षणविषयक सर्व प्र कारची प्रशासकीय माहिती
संबंधितांना पाठवणे.
(२) तालुक्यातील प्राथमिक शाळांना आवश्यक त्या
साहित्याचे वाटप करणे.
(३) तालुक्यातील प्राथमिक, माध्यमिक आणि आश्रम
शाळा यांची तपासणी करून अहवाल जिल्हा
शिक्षणाधिकाऱ्यांना अहवाल पाठवणे.
(४) शिक्षण व िस्तार अधिकाऱ्यांच्या कामावर देखरेख
ठेवणे.
(५) विविध राष्ट्रीय कार्यक्रम शाळांमधून राबवणे.
(६) शाळांना आकस्मिक भेट देऊन शालेय कामकाजाची
पाहणी करणे.
(७) खाजगी प्राथमिक शाळांवर नियंत्रण ठेवणे, त्याचे
पर्यवेक्षण करणे.
(८) शिक्षणाची गुणवत्ता वाढवण्यासाठी प्रयत्न करणे.
शिक्षण विस्तार अधिकारी
शिक्षण व िस्तार अधिकारी हा शिक्षण यंत्रणेतील
महत्त्वाचा व तळाचा घटक आहे. प्राथमिक शिक्षणाचे
सार्वत्रिकीकरण व गुणवत्ता विकास यामध्ये शिक्षण व िस्तार
अधिकारी यांची भूमिका महत्त्वाची आहे.
प्रत्येक तालुक्याचे शैक्षणिक प्रशासनाच्या दृष्टीने
काही भाग पाडलेले असतात. त्यास बीट असे म्हणतात.
या प्रत्येक बीटसाठी एक शिक्षण व िस्तार अधिकारी
नेमण्यात येतो.
शिक्षण विस्तार अधिकारी यांची कार्ये
(१) नेमून दिलेल्या विशिष्ट भागातील (बीट) प्राथमिक
शाळांची तपासणी करणे.
(२) प्राथमिक शाळांतील शिक्षकांच्या कामावर देखरेख
ठेवणे त्यांचा गोपनीय अहवाल लिहिणे, योग्य त्या
शिफारशी गटशिक्षणाधिकाऱ्यांना सादर करणे.
(३) प्राथमिक शाळांतील शिक्षकांसाठी शैक्षणिक
गटसंमेलनाचे आयोजन करून त्यांना मार्गदर्शन
करणे.
(४) खासगी प्राथमिक शाळांची तपासणी करणे, त्याच्या
अनुदानाची आकारणी करणे व याबद्दल
उपशिक्षणाधिकारी यांच्याकडे शिफारस करणे.
(५) विविध सरकारी योजनांच्या कार्यवाहीवर नियंत्रण व
देखरेख ठेवणे.
उदा., गणवेश वाटप, पुस्तकपेढी, सावित्रीबाई फुले
दत्तक पालक योजना इ.
(६) बालवाड्यांची माहिती संकलित करणे.
(७) सक्तीच्या प्राथमिक शिक्षण योजनेसाठी दरवर्षी
प्रत्येक शाळेतून सप्ताह साजरा करण्याच्या कामावर
देखरेख ठेवणे.
(८) आपल्या विभागातील माध्यमिक शाळांच्या
पर्यवेक्षणासाठी वरिष्ठांना मदत करणे.
🙏🏻........ धन्यवाद