जैन धर्माचे चोविसावे तीर्थंकर महावीर अथवा वर्धमान हे असून त्यांचे चिन्ह सिंह आहे.

24 जैन तीर्थंकरांचा परिचय

जैन धर्मात २४ तीर्थंकर आहेत. तीर्थंकराचा अर्थ आहे - जो तारा करतो, जो तारा करतो. तीर्थंकरांना अरिहंत म्हणतात. मुळात हा शब्द अर्हत पदाशी संबंधित आहे. अरिहंत म्हणजे ज्याने आपल्या आतील शत्रूंवर विजय मिळवला आहे. कैवल्यज्ञान प्राप्त केलेली व्यक्ती. अरिहंत म्हणजे देव.

 

 

(१) ऋषभदेव : ऋषभदेव यांचा जन्म अयोध्येत चैत्र कृष्णाचाय अष्टमी-नवमिला कुलकर्‍यांचा परंपरेत सातवा कुलकर नभिराज आणि त्यांची पत्नी मरुदेवीची नात झाली. त्यांना दोन मुले भरत आणि बाहुबली आणि दोन मुली ब्राह्मी आणि सुंदरी होत्या. ऋषभदेव किंवा क्रमाणे ही स्वयंभू मनूपासून पाचवी पिढी झाली असती - स्वयंभू मनु, प्रियव्रत, अग्निध्र, नाभि आणि नंतर ऋषभ. चैत्र महिन्याच्या कृष्ण पक्षाच्या अष्टमीला तू दीक्षा घेतलीस आणि फाल्गुनच्या कृष्ण पक्षाच्या अष्टमीला तुला कैवल्य मिळाले. कैलास पर्वताच्या अष्टपदात माघ कृष्ण 14 दिवसांनी तुम्हाला निर्वाण प्राप्त झाले. बैल, चैत्यवृक्ष-निग्रोधा, यक्ष-गोवदनाल, यक्षिणी-चक्रेश्वरी ही तुझी प्रतीके आहेत.

 

 

(२) अजितनाथजी: दुसरे तीर्थंकर अजितनाथजींच्या कन्येचे नाव विजया आणि वडिलांचे नाव जितशत्रू झाले असते. तुझा जन्म माघ शुक्ल पक्षा दशमीला अयोध्येत झाला. माघ शुक्ल पक्षाच्या नवमीला आणि पौष शुक्ल पक्षाच्या एकादशीला तुम्ही दीक्षा घेतलीत. चैत्र शुक्ल पंचमीला समेद शिखर येथे तुम्ही निर्वाण प्राप्त केले. तुझे प्रतीक गज, चैत्य वृक्ष - सप्तपर्ण, यक्ष - महायक्ष, यक्षिणी - रोहिणी.

 

 

(३) संभवनाथजी: तिसरे तीर्थंकर संभवनाथजी यांच्या मुलीचे नाव सुसेना आणि वडिलांचे नाव जितारी आहे. संभवनाथजींचा जन्म श्रावस्ती येथे मार्चीस चतुर्दशीला झाला. तुम्ही मार्चच्या शुक्ल पक्षाची, पौर्णिमेला दीक्षा घेतली आणि कार्तिक कृष्ण पंचमेला कठोर तपश्चर्या करून तुम्हाला कैवल्य ज्ञान प्राप्त झाले. चैत्र शुक्ल पक्षाचाय पंचमीला समेद शिखरावर तू निर्वाण पावलास. जैन धर्माच्या अनुयायांच्या मते घोडा, चैत्यवृक्ष - शाल, यक्ष - त्रिमुख, यक्षिणी - प्रज्ञाप्ती ही त्यांची प्रतीके आहेत.

 

 

(4) अभिनंदनजी: अभिनंदनजींच्या आईचे नाव सिद्धार्थ देवी आणि वडिलांचे नाव सनवार (सनवार किंवा संवरा राज) आहे. तुझा जन्म माघ शुक्ल बरसाला अयोध्येत झाला. तुम्ही माघ शुक्ल ची बारसालच दीक्षा घेतली आणि कठोर तपश्चर्या करून पौष शुक्ल पक्ष चतुर्दशीला कैवल्यज्ञान प्राप्त केले. वैशाख शुक्ल महिन्याच्या दुसऱ्या किंवा सातव्या तिथीला समेद शिखरावर तुम्हाला निर्वाण प्राप्त झाले. जैन धर्माच्या अनुयायांच्या मते वानर, चैत्यवृक्ष-सरल, यक्ष-यक्षेश्वर, यक्षिणी-व्रजश्रेष्ठी ही त्यांची प्रतीके आहेत.

 

 

( ५) सुमतिनाथजी: पाचवे तीर्थंकर सुमतिनाथजींच्या वडिलांची होडी मेगारथ किंवा मेघप्रभा आणि त्यांच्या आईची होडी सुमंगला असती. तुझा जन्म वैशाख शुक्ल अष्टमेला साकेतपुरी (अयोध्या) येथे झाला. काही विद्वानांच्या मते तुमचा जन्म चैत्र शुक्ल एकादशीला झाला असता. तुम्ही बैशाख शुक्ल नवमीच्या दिवशी दीक्षा घेतलीत आणि चैत्र शुक्ल पक्षाच्या एकादशीला तुम्हाला मोठे ज्ञान मिळाले. चैत्र शुक्ल एकादशीला त्याच शिखरावर तू निर्वाण पावलास. जैन धर्माच्या अनुयायांच्या मते चकवा, चैत्यवृक्ष - प्रियंगु, यक्ष - तुंबुरव, यक्षिणी - वज्रकुश ही त्यांची प्रतीके आहेत.

 

 

(६) पद्मप्रभुजी: सहावे तीर्थंकर पद्मप्रभुजींच्या वडिलांची नौका धरनराज असती आणि आईची नौका सुशिमा देवी असती. तुमचा जन्म कार्तिक कृष्ण पक्षातील द्वादशीला वत्स कौशांबी येथे झाला. तुम्ही कार्तिक कृष्ण पक्षाची त्रयोदशीला दीक्षा घेतली आणि चैत्र शुक्ल पक्षाच्या पौर्णिमेला तुम्हाला कैवल्यज्ञान मिळाले. आपण फाल्गुन कृष्ण पक्षाचाय चतुर्दशीला समेद शिखर येथे निर्वाण प्राप्त केले. जैन धर्माच्या अनुयायांच्या मते, त्याची चिन्हे कमळ, चैत्यवृक्ष-प्रियागु, यक्ष-मातंग, यक्षिणी-अप्रती चक्रेश्वरी आहेत.

 

 

(७) सुपार्श्वनाथ : सातवे तीर्थंकर सुपार्श्वनाथ यांच्या वडिलांचे नाव प्रतिष्ठासेन आणि आईचे नाव पृथ्वीदेवी होते. तुमचा जन्म वाराणसी येथे ज्येष्ठ शुक्ल पक्षाचाय बरस रोशीला झाला. तुम्ही ज्येष्ठ शुक्ल पक्षाची त्रयोदशीला दीक्षा घेतली आणि फाल्गुन कृष्ण पक्षाच्या सप्तमीला तुम्हाला कैवल्यज्ञान मिळाले. फाल्गुन कृष्ण पक्षाचाय सप्तमीला समेद शिखरावर तू निर्वाण पावलास. जैन धर्माच्या अनुयायांच्या मते स्वस्तिक, चैत्यवृक्ष-शिरीष, यक्ष-विजय, यक्षिणी-पुरुषदत्त ही तुझी चिन्हे आहेत.

 

 

(८) चंद्रप्रभू: आठ तीर्थंकर चंद्रप्रभूंच्या वडिलांचे नाव राजा महासेन होते आणि त्यांच्या आईचे नाव सुलक्षणा होते. पौष कृष्ण पक्षाच्या दिवशी चंद्रपुरीत तुमचा जन्म झाला. पौष कृष्ण पक्षाच्या त्रयोदशीलामध्ये तुम्ही दीक्षा घेतली आणि फाल्गुन कृष्ण पक्ष ७ रोजी तुम्हाला कैवल्यज्ञान मिळाले. भाद्रपदाच्या कृष्ण पक्षातील सप्तमीला समेद शिखरावर तुम्ही निर्वाण प्राप्त केले. जैन धर्माच्या अनुयायांच्या मते, तुमची चिन्हे अर्धचंद्र, चैत्यवृक्ष-नागवृक्ष, यक्ष-अजित, यक्षिणी-मनोवेग आहेत.

 

 

(९) पुष्पदंत: नववे तीर्थंकर पुष्पदंत यांना सुविधानाथ असेही म्हणतात. तुझ्या वडिलांचे नाव राजा सुग्रीवराज असते आणि तुझ्या आईचे नाव रामाची राणी असते, तर इक्ष्वाकू कुटुंबातील होती. तुमचा जन्म काकंडी येथे मार्च महिन्याच्या कृष्ण पक्षाच्या पाचव्या दिवशी झाला. मार्शिश कृष्ण पक्षातिल छठ (6वी) रोज तू दीक्षा लियास आणि कार्तिक कृष्ण पक्षातिल तृतीयाला (तृतीय) समेद शिखर येथे कैवल्य ज्ञान प्राप्त झाले. भद्राच्‍या शुक्‍ल पक्षाच्‍या नवमीला समेद शिखरावर तू निर्वाण पावलास. तुमचे चिन्ह मकर, चैत्यवृक्ष - अक्ष (बहेदा), यक्ष - ब्रह्मा, यक्षिणी - काली आहे.

 

 

(१०) शीतलनाथ: दहावे तीर्थंकर शीतलनाथ यांच्या वडिलांचे नाव द्रिदार्थ आणि आईचे नाव सुनंदा असते. तुमचा जन्म माघ कृष्ण पक्षातील द्वादशी (१२) रोजी बदलीपूर येथे झाला. तुम्ही माघ कृष्ण पक्षाचार्य द्वादशीला दीक्षा घेतली आणि पौष कृष्ण पक्षाचार्य चतुर्दशीला (14) तुम्हाला कैवल्यज्ञान मिळाले. बैशाखचाय गड्डा पंधरवड्याला समेद शिखरावर तू निर्वाण पावलास. कल्पतरू, चैत्यवृक्ष – धुली (मालिवृक्ष), यक्ष – ब्रह्मेश्वर, यक्षिणी – ज्वालामालिनी ही तुमची चिन्हे आहेत.

 

 

(११) श्रेयांसनाथजी: अकरावे तीर्थंकर श्रेयांसनाथजींच्या कन्येचे नाव विष्णुश्री किंवा वेणुश्री असते आणि वडिलांचे नाव विष्णुराज असते. तुमचा जन्म फाल्गुन कृष्ण पक्षाच्या 10 व्या दिवशी सिंहपुरी नावाच्या ठिकाणी झाला. श्रावण शुक्ल पक्षाचाय पौर्णिमेला समेद शिखर (शिखरजी) रोझी तुम्ही निर्वाण प्राप्त करू शकता. जैन धर्माच्या अनुयायांच्या मते युनिकॉर्न, चैत्यवृक्ष-पलाश, यक्ष-कुमार, यक्षिणी-महाकाली ही त्यांची प्रतीके आहेत.

(१२) वासुपूज्य: बारावे तीर्थंकर वासुपूज्य प्रभूंच्या वडिलांचे नाव वासुपूज्य आणि आईचे नाव जया देवी असते. तुझा जन्म फाल्गुन कृष्ण पक्षातिल चतुर्दशी (१४) गुलाबी चंपापुरीला झाला. तुम्ही फाल्गुन कृष्ण पक्षाच्‍या अमावस्येला दीक्षा घेतली आणि माघच्‍या दुज (2) दैनंदिन ज्ञान प्राप्त केले. आषाढाच्या शुक्ल पक्षाच्या चतुर्दशीला तू चंपामध्ये निर्वाण प्राप्त केलेस. जैन धर्माच्या अनुयायांच्या मते, तुमचे चिन्ह म्हैस, चैत्यवृक्ष - तेंदू, यक्ष - षण्मुख, यक्षिणी - गौरी आहे.

 

 

(१३) विमलनाथ: तेरावे तीर्थंकर विमलनाथ यांच्या वडिलांचे नाव कृतवर्मा आणि आईचे नाव श्याम देवी (सुरम्या) असते. तुझा जन्म कपिलपूर येथे माघ शुक्ल तीजला झाला. तुम्ही माघ शुक्ल पक्षाची तीजला दीक्षा घेतली आणि पौष शुक्ल पक्षाचे कैवल्य प्राप्त केले. श्री समेद शिखरवार यांनी आषाढ शुक्ल सातव्या दिवशी निर्वाण प्राप्त केले. जैन धर्माच्या अनुयायांच्या मते, आपण डुक्कराचे प्रतीक आहात, चैत्यवृक्ष हे भूतविश्व आहे, यक्ष हे पृथक्विश्व आहे, यक्षिणी गांधारी आहे.

 

 

(१४) अनंतनाथजी: चौदावे तीर्थंकर अनंतनाथजींच्या आईचे नाव सर्वयशा आणि वडिलांचे नाव सिंहसेन झाले असते. तुमचा जन्म वैशाख कृष्ण पक्षातिल त्रयोदशी (१३) किंवा अयोध्येला झाला. तुम्ही वैशाख कृष्ण पक्ष चतुर्दशीला (१४ तारखेला) दीक्षा घेतली आणि कठोर तपश्चर्येनंतर वैशाख कृष्णाच्या त्रयोदशीच्या दिवशी कैवल्य ज्ञान प्राप्त केले. चैत्र शुक्ल पाचव्या दिवशी समेद शिखरावर तुम्ही निर्वाण प्राप्त केले. जैन धर्माच्या अनुयायांच्या मते चैत्यवृक्ष – पीपळ, यक्ष – किन्नर, यक्षिणी – वैरोती ही त्यांची प्रतीके आहेत.

 

 

(१५) धर्मनाथ: पंधरावे तीर्थंकर श्री धर्मनाथ यांच्या वडिलांचे नाव भानू असते आणि आईचे नाव सुव्रत असते. तुझा जन्म माघ शुक्लछाया तृतीयेला (१८७१) रत्नापूर येथे झाला. माघ शुक्लच्या त्रयोदशीला तुम्ही दीक्षा घेतली आणि पौष पौर्णिमेच्या दिवशी तुम्हाला कैवल्य प्राप्त झाले. ज्येष्ठ कृष्ण पक्षाचाय पंचमीला समान शिखरावर निर्वाण प्राप्त झाले. जैन धर्माच्या अनुयायांच्या मते वज्र, चैत्यवृक्ष-दधिपर्ण, यक्ष-किंपुरुष, यक्षिणी-सोलसा ही तुमची चिन्हे आहेत.

 

 

(१६) शांतीनाथ: जैन धर्माचे सोळावे तीर्थंकर शांतीनाथ यांचा जन्म हस्तिनापूर येथे इक्ष्वाकु कुळात, त्रयोदशीला ज्येष्ठ महिन्यातील कृष्ण पक्षात झाला. शांतिनाथाचे वडील हस्तिनापूरचे राजा विश्वसेना असते आणि त्यांची नौका आर्य (अचिरा) असती. तुम्ही ज्येष्ठ महिन्याच्या कृष्ण पक्षातील चतुर्दशीला दीक्षा घेतली आणि पौष शुक्ल पक्षाच्या नवमीला तुम्हाला कैवल्य प्राप्त झाले. त्रयोदशीला समान शिखरावर ज्येष्ठ महिन्याच्या कृष्ण पक्षात निर्वाण प्राप्त झाले. जैन धर्माच्या अनुयायांच्या मते मृग, चैत्यवृक्ष - नंदी, यक्ष - गरुड, यक्षिणी - अनंतमती ही तुमची प्रतीके आहेत.

 

 

(17) कुंथुनाथजी:सतरावे तीर्थंकर कुंथुनाथजींच्या आईचे नाव श्रीकांता देवी (श्रीदेवी) असते आणि वडिलांचे नाव राजा सूर्यसेन असते. तुमचा जन्म वैशाख कृष्ण पक्ष चतुर्दशीला हस्तिनापूर येथे झाला. वैशाख कृष्ण पक्षाच्या पाचव्या दिवशी दीक्षा घेतली आणि चैत्र शुक्ल पक्षाच्या पाचव्या दिवशी कैवल्यज्ञान प्राप्त केले. वैशाख शुक्ल पक्षाच्य एकम तिथीला समेद शिखरावर निर्वाण प्राप्त झाले. जैन धर्माच्या अनुयायांच्या मते, तुझी चिन्हे चगा (बकरी), चैत्यवृक्ष-तिलक, यक्ष-गंधर्व, यक्षिणी-मानसी आहेत.

 

 

(18) अर्हनाथजी: अठरावे तीर्थंकर अर्हनाथजी किंवा अर प्रभू यांच्या वडिलांचे नाव सुदर्शन झाले असते आणि त्यांच्या आईचे नाव मित्रसेन देवी असते. तुमचा जन्म हस्तिनापुरात मर्षिष्याच्या शुक्ल पक्षाच्या दशमीला झाला. तुम्ही मार्शीच्या शुक्ल पक्षापासून ग्यारसला दीक्षा घेतली आणि कार्तिक कृष्ण पक्षाच्या बारसालापासून कैवल्य ज्ञान प्राप्त केले. 10 मार्च रोजी समेद शिखरवार यांनी निर्वाण प्राप्त केले. जैन धर्माच्या अनुयायांच्या मते तगरकुसुम (मासे), चैत्यवृक्ष-अंबा, यक्ष-कुबेर, यक्षिणी-महामांसी ही त्यांची प्रतीके आहेत.

 

 

(19) मल्लिनाथ: एकोनिसावे तीर्थंकर मल्लिनाथ यांच्या वडिलांचे नाव कुंभराज असते आणि त्यांची दुसरी नावे प्रभावती (रक्षिता) असती. मर्शाचार्य तेजस्वी पंधरवद्यात तुझा जन्म मिथिला येथे झाला. मार्चच्या शुक्ल पक्षात एकादशीला दीक्षा घेतली आणि या महिन्याच्या तिथीलाच कैवल्य प्राप्त झाले. फाल्गुन कृष्ण पक्षात बारस समेद शिखर येथे निर्वाण प्राप्त केले. जैन धर्माच्या अनुयायांच्या मते, कलश, चैत्यवृक्ष-कंकेली (अशोक), यक्ष-वरुण, यक्षिणी-जया ही तुमची प्रतीके आहेत.

 

 

(20) मुनिसुव्रतनाथ: तीर्थंकर मुनिसुव्रतनाथांच्या वडिलांचे नाव सुमित्रा आणि इचेचे नाव प्रभावती असती. तुमचा जन्म कृष्ण पक्षाच्या आठव्या दिवशी राजगडावर झाला. तुम्ही फाल्गुन कृष्ण पक्षाचार्य बारसाला दीक्षा घेतली आणि फाल्गुन कृष्ण पक्षाचार्य बारसलाच यांच्याकडून कैवल्य ज्ञान प्राप्त केले. ज्येष्ठ कृष्ण पक्षाच्या नवमीला समेद शिखर येथे निर्वाण प्राप्त झाले. जैन धर्माच्या अनुयायांच्या मते कूर्म, चैत्य वृक्ष - चंपक, यक्ष - भृकुटी, यक्षिणी - विजया ही तुमची चिन्हे आहेत.

 

 

(२१) नमिनाथ: एकविसेवे तीर्थंकर नमिनाथ यांच्या वडिलांचे नाव विजय आणि आईचे नाव सुभद्रा (सुभ्रदा-वप्र) झाले असते. तुम्ही स्वतः मिथिलेशचा राजा असता. तुमचा जन्म मिथिलापुरी, इक्ष्वाकु कुलत येथे श्रावण महिन्यात, अष्टमीच्या कृष्ण पक्षात झाला. आषाढ महिन्याच्या शुक्ल अष्टमीला तुम्ही दीक्षा घेतली आणि मार्चच्या शुक्ल पक्षात एकादशीला कैवल्य प्राप्त केले. वैशाख दशमीला समेद शिखरावर कृष्णाला निर्वाण मिळाले. जैन धर्माच्या अनुयायांच्या मते तुमचे प्रतीक- उत्पल, चैत्यवृक्ष- बकुल, यक्ष- गोमेध, यक्षिणी- अपराजिता.

 

 

(२२) नेमिनाथ: बाविसावे तीर्थंकर नेमिनाथ यांच्या वडिलांची नौका समुद्रविजय असती आणि त्यांच्या आईची होडी शिवदेवी असती. तुमचा जन्म श्रावण महिन्यात कृष्ण पक्षातील पंचमीला यादव घराण्यात शौरपुरी (मथुरा) येथे झाला. नेमिनाथ हा शौरपुरी (मथुरा) येथील यादव घराण्यातील राजा अंधकवृष्णीचा ज्येष्ठ पुत्र समुद्रविजय याचा पुत्र झाला असता. भगवान श्रीकृष्णाचा जन्म अंधकृष्णीच्या धकाता मुलगा वासुदेवापासून झाला. अशा प्रकारे नेमिनाथ आणि श्रीकृष्ण दोघेही जवळचे भाऊ झाले असते. तुम्ही श्रावण महिन्यात कृष्ण पक्षात षष्ठीला दीक्षा घेतली आणि आषाढ महिन्यातील कृष्ण पक्षातील अमावास्येला गिरनार पर्वतावर कैवल्य प्राप्त केले. आषाढ शुक्ल अष्टमीला, तुम्ही उज्जैन किंवा गिरनार पर्वतावर निर्वाण मिळवू शकता.जैन धर्माच्या अनुयायांच्या मते तुझे प्रतीक शंख आहे, चैत्यवृक्ष हे मेषश्रृंग आहे, यक्ष बाजू आहे, यक्षिणी बहुआयामी आहे.

 

 

(२३) पार्श्वनाथ: तेविसेवे तीर्थंकर पार्श्वनाथ यांच्या वडिलांचे नाव राजा अश्वसेन आणि इचे नाव वामा होते. पौष कृष्ण पक्षाच्या दशमीला तुमचा जन्म वाराणसी (काशी) येथे झाला. तुम्ही चैत्र कृष्ण पक्ष चतुर्थी दीक्षा घेतली आणि चैत्र कृष्ण पक्ष चतुर थिलाच कैवल्य. श्रावण शुक्ल अष्टमीला समेद शिखरावर निर्वाण पावले. जैन धर्माच्या अनुयायांच्या मते, तुमची चिन्हे आहेत- सर्प, चैत्यवृक्ष-धव, यक्ष-मातंग, यक्षिणी-कुष्मादी.

 

 

(२४) महावीर: भगवान महावीर स्वामींचे जन्मनाव वर्धमान, वडिलांचे नाव सिद्धार्थ आणि मुलीचे नाव त्रिशला (प्रियांकारिणी) असते. तुझा जन्म चैत्र शुक्ल त्रयोदशीला कुंडलपूर येथे झाला. तुम्ही मर्दशिष कृष्ण पक्षाची दशमिला दीक्षा घेतली आणि वैशाख शुक्ल दशमीला कैवल्य प्राप्त झाली. तुम्ही 42 वर्षे साधक म्हणून घालवली. कार्तिक महिन्यातील कृष्ण पक्षातील अमावास्येला पावपुरी येथे ७२ वर्षे तुम्ही निर्वाण प्राप्त केले. जैन धर्माच्या अनुयायांच्या मते, तुमचे प्रतीक सिंह, चैत्यवृक्ष - शाल, यक्ष - गुहामक, यक्षिणी - पद्म सिद्धायिनी आहे.