इलेक्ट्रॉनिक कचरा यांचा वापर केल्यावर आपण यांना फेकून देतो. आपली लोकसंख्या जसजशी वाढत आहे तसतसे आपल्या गरजा देखील वाढत आहेत, ज्यामुळे ई कचराचे प्रमाणही वाढत आहे. दरवर्षी सुमारे ७० दशलक्ष टन ई-कचरा तयार होतो. जे योग्य प्रकारे व्यवस्थापित न केल्यास भविष्यात एक मोठा धोका निर्माण होऊ शकेल. म्हणूनच आज मी विचार केला की ई-कचरा म्हणजे काय याबद्दल आपणा सर्वांना माहिती दिली पाहिजे जेणेकरुन आपणासही आधीच या मोठ्या धोक्याची जाणीव असेल.

ई कचरा म्हणजे काय ? E-Waste in Marathi

ई-कचरा म्हणजे इलेक्ट्रॉनिक कचर्‍याचे संपूर्ण रूप आहे हे पूर्वी आपण आपल्या सोयीसाठी वापरत असलेल्या इलेक्ट्रॉनिक वस्तूंचा खच आहे परंतु आता ते खराब झाल्यामुळे ते यापुढे त्यांचा वापर करत नाहीत. दर वर्षी जगभरात सुमारे ७० दशलक्ष टन ई-कचरा तयार केला जातो जर त्याची योग्य प्रकारे विल्हेवाट लावली गेली नाही किंवा त्याच recycle केल गेल नाही तर भविष्यात तो एक मोठा धोका बनू शकतो.

ई-कचरा आपल्या कोणत्याही electrical किंवा electronic वस्तूंपासून बनला जातो जसे: संगणक, टीव्ही, मॉनिटर्स, सेल फोन, पीडीए, व्हीसीआर, सीडी प्लेयर, फॅक्स मशीन, प्रिंटर इ. जर त्यांची योग्य प्रकारे विल्हेवाट लावली नाही तर ते बेरिलियम, कॅडमियम, पारा आणि शिसे यासारख्या बर्‍याच हानिकारक सामग्रीची निर्मिती करतात. ही सामग्री स्वत: विघटित होत नाही परंतु ती आपल्या पर्यावरणासाठी एक मोठा धोका म्हणून उदभवते. म्हणूनच त्याचे योग्य आणि कार्यक्षमतेने पुनर्वापर करणे फार महत्वाचे आहे.

ई-कचरा कुठून येत आहेत?

ई कचराचे बरेच स्त्रोत आहेत परंतु आपल्या समजण्यानुसार ते प्रामुख्याने तीन श्रेणींमध्ये वर्गीकृत आहेत. त्यातील काही पुढील प्रमाणेः

पांढर्‍या वस्तू:

यामध्ये घरात वातानुकूलन, वॉशिंग मशीन आणि वातानुकूलित यंत्रांचा समावेश आहे.

तपकिरी वस्तू:

यामध्ये दूरदर्शन, कॅमेरे इत्यादी वस्तु येतात आहेत.

राखाडी वस्तू:

यामध्ये संगणक, स्कॅनर, प्रिंटर, मोबाईल फोन आदींचा समावेश आहे.

ई-कचरा निर्मिती का होते ? त्याची मुख्य कारणे कोणती ?

वाढती लोकसंख्या, ज्यामुळे वाढत्या गरजा ई कचरा तयार करण्याचे मोठे कारण आहे. या व्यतिरिक्त, आणखी काही कारणे देखील आहेत जी यामुळे खूप मोठा धोका निर्माण करत आहेत.

तंत्रज्ञान: आता आधुनिक तंत्रज्ञानाची वेळ आली आहे, यामुळे तंत्रज्ञान वेगाने वाढत आहे. या नवीन तंत्रज्ञानामुळे बाजारात नवीन उत्पादने आणि उपकरणे येत आहेत. लोकांना आता खराब केल्या असूनही जुन्या गोष्टी वापरायच्या नाहीत. या सर्वामागील हात मोठ्या बहुराष्ट्रीय कंपन्याचा आहे. या इतकया शक्तिशाली झाल्या आहे की त्यांच्याकडे देशाची संपूर्ण बाजारपेठ बदलण्याची क्षमता आहे. लोकशाहीसाठी नेहमीच चांगले तंत्रज्ञान देणारी ही बहुराष्ट्रीय कंपन्या आहे. सध्या मध्यमवर्गीय कुटुंबे चांगल्या पैशांमुळे नेहमीच नवीन घोषणांच्या मागे असतात, म्हणूनच कंपन्या त्यांची गुणवत्ता वाढवत असतात जेणेकरून त्यांना अधिक विक्री मिळेल. अशा परिस्थितीत विचार न केल्यास तो भविष्यात मोठे धोका बनू शकतो.

विकास: जर आपण आता याबद्दल बोललो तर असे अनुमान काढले जाऊ शकते की या जगात १.३ अब्जाहून अधिक वैयक्तिक संगणक आहेत. विकसित देशांमध्ये त्यांचे सरासरी आयुष्य केवळ २-३ वर्षे असते. केवळ अमेरिकेत, ४०० दशलक्षाहून अधिक संगणक असे पडून आहेत. केवळ विकसित देश नव्हे तर विकसनशील देशांनीही या तंत्रज्ञानाची विक्री बरीच केली आहे, ज्यामुळे त्यांचा आलेख बराच वाढला आहे, जो नंतर वाया जाण्याचे प्रकार होत आहे. विकसनशील देशांमध्ये संगणकाची विक्री आणि इंटरनेटचा वापर ५००% टक्क्यांहून अधिक झाला आहे. अचानक झालेल्या या वाढीमुळे त्यांच्याद्वारे तयार होणारा ई कचरादेखील वाढला आहे. यावरून एक गोष्ट स्पष्ट झाली आहे की ज्यामुळे संगणक उद्योगाच्या विकासाच्या नावाखाली हे इतके वाढत आहे, जर त्याचा ई-कचर्‍यावर विचार केला नाही तर भविष्यात हा एक मोठ धोका ठरू शकतो.

लोकसंख्या: वाढती लोकसंख्या यामुळे प्रत्येक गोष्टीची मागणी बर्‍याच प्रमाणात वाढली आहे. जर एक माणूस देखील एखादी वस्तू खरेदी करतो आणि अशा परिस्थितीत आपण सर्व विकत घेतल्यास काय होईल. यावरून आपण असा निष्कर्ष काढू शकतो की वाढत्या लोकसंख्ये मुळे ई-कचर्‍याचे प्रमाणही लक्षणीय वाढले आहे. वाढत्या लोकसंख्या वस्तूंच्या पुनर्वापराच्या बदल्यात नवीन वस्तू विकत घेण्यासाठी नेहमीच अग्रेसर आहे. अशा परिस्थितीत विचार न केल्यास ते भविष्यात मोठा धोका बनू शकते.

मानवी मानसिकता: सर्वसामान्य लोक सुद्धा ब्रॅंड च्या नावाखाली अधिक पैशांची उधळपट्टी करतात, जर संगणकाची विक्री वाढत गेली, जर ती बर्‍याच काळासाठी योग्यपणे वापरली गेली नाही तर ती ई कचरा होईल. या पैशाच्या सामर्थ्यामुळे आता लोकांना त्यांच्या जुन्या गोष्टीऐवजी नवीन वस्तू वापरण्याची अधिक आवश्यकता वाटते आणि ही जुनी सामग्री नंतर ई-कचरा बनते.

इलेक्ट्रॉनिक कचरा आणि भारतात

भारत आता संपूर्ण जगात पाचव्या क्रमांकाचा ई-कचरा उत्पादक देश बनला आहे. सुमारे ७०% ई-कचरा केवळ संगणक उपकरणांमधून, १२% दूरसंचार क्षेत्रातून, ०८% वैद्यकीय उपकरणांमधून आणि ०७% वार्षिक उपकरणामधून बाहेर पडतो. सरकारी, सार्वजनिक क्षेत्रातील कंपन्या आणि खासगी क्षेत्रातील कंपन्या एकत्रितपणे ७५% पेक्षा जास्त इलेक्ट्रॉनिक कचरा तयार करतात, तर वैयक्तिक घरातील केवळ १९% उत्पादन होते.

दुसरीकडे आपण जर शहराची यादी तयार केली तर मुंबई आघाडीवर आहे आणि त्यापाठोपाठ नवी दिल्ली, बंगळुरू आणि चेन्नई आहे. राज्यनिहाय महाराष्ट्र आघाडीवर असून तामिळनाडू आणि उत्तर प्रदेशच्या मागे आहे. सर्वात जास्त शिसे या इलेक्ट्रॉनिक कचर्‍यामध्ये आढळतात, जो ४३% आहे आणि यामुळे ७२% पेक्षा जास्त जड धातू तयार होतात. या प्रदूषकांमुळे भूजल दूषित होणे, वायू प्रदूषण आणि माती आम्लीकरण होते.

 

पर्यावरणावर ई-कचर्‍याचा कसा प्रभाव पडतो ?

ई-कचरा किंवा इलेक्ट्रॉनिक कचरा असे म्हटले जाते जे कॉम्प्यूटर, मोबाइल फोनपासून ते घरगुती इलेक्ट्रॉनिक्स जसे की फूड प्रोसेसर, प्रेशर, कुकरपर्यंत कोणतेही इलेक्ट्रॉनिक्स भाग असू शकतात.

या ई-कचर्‍याच्या अयोग्य विल्हेवाट मुळे वातावरणात नक्की काय घडते हे आपल्याला अजून माहित नाही, परंतु त्याचा प्रवाह मोठ्या प्रमाणात भयानक रूप धारण करू शकतो हे निश्चित आहे.

ई-कचर्‍यामुळे वातावरणातील माती, हवा आणि पाण्याचे घटक खराब होते. तर मग आपल्या वातावरणात काय वाहते आहे, हे माहीत असायला हवे. 

ई-कचर्याचा मातीवर कसा परिणाम होतो ?

जर E-waste याची योग्य प्रकारे विल्हेवाट लावली नाही तर त्यात विषारी जड धातू आणि रसायने आपल्या “माती-पीक-अन्न मार्ग” मध्ये प्रवेश करतात जेणेकरुन हे जड धातू मनुष्यांच्या संपर्कात येतात. ही रसायने बायोडिग्रेडेबल नाहीत, ज्याचा अर्थ असा आहे की ते वातावरणात बराच काळ राहतात, ज्यामुळे धोका मोठ्या प्रमाणात वाढतो.

या रसायनांचे मानवावर आणि इतर प्राण्यांवर खूप वाईट परिणाम होतात, ज्यामुळे मेंदू, हृदय, यकृत, मूत्रपिंड आणि कंकाल प्रणाली खराब होते. यासह, मुले अपंग जन्माला येतात. अशा प्रकारे, ते माती प्रदूषण करते, जे नंतर एक मोठे रूप घेऊ शकते.

ई-कचर्याचा पाण्यावर कसा परिणाम होतो ?

जेव्हा या इलेक्ट्रॉनिक्स ज्यात शिसे, बेरियम, पारा, लिथियम (मोबाइल फोन आणि संगणकाच्या बॅटरी आहेत) अशा जड धातू असतात, जेव्हा या जड धातू योग्य प्रकारे विल्हेवाट लावल्या नाहीत तर भूजल वाहिन्यां, ओढे, नाले पर्यंत पोहोचू शकतात. पुढेनंतर पृष्ठभागातील प्रवाह आणि लहान तलावांमध्ये ते आढळतात. यावर अवलंबून असलेल्या स्थानिक समुदायांमध्ये या रसायनांचा थेट प्रवाह असतो, ज्यामुळे त्यांना बर्‍याच रोग होऊ शकतात. अशा प्रकारे, हे जल प्रदूषणाचे रूप घेते.

ई-कचर्याचा हवेवर कसा परिणाम होतो ?

हवेतील वायू प्रदूषणाद्वारे ई-कचरा हा एक सामान्य परिणाम आहे. आपल्या सर्वांना माहित आहे की अशा बर्‍याच वस्तू या इलेक्ट्रॉनिक कचर्‍यामध्ये येतात, तारा, ब्लेंडर आणि बर्‍याच गोष्टी ज्या मिळवण्यासाठी लोक जाळतात, ज्यामुळे वायू प्रदूषण ही एक सामान्य गोष्ट आहे.

ई-कचरा नियंत्रित करण्यासाठी काय उपाय करावे ?

आपण स्थानिक सरकारने बनविलेले कायदे आणि कायद्यांचे अनुसरण करू शकता, ज्यामध्ये आपल्या कचर्‍याची नैतिक आणि सुरक्षित विल्हेवाट लावण्यास सांगितले गेले आहे. ई कचरा पर्यावरणाला मोठा धोका होऊ शकत असल्याने, बर्‍याच समुदायांनी अनावश्यक इलेक्ट्रॉनिक्स काही खास ड्रॉप-ऑफ ठिकाणी ठेवण्याची व्यवस्था केली आहे जेणेकरून त्याचे योग्यरित्या नियंत्रण केले जाऊ शकते.

 इलेक्ट्रॉनिक उत्पादनाच्या देणगीमुळे आपण अशा कोणत्याही गोष्टीचा पुन्हा वापर करू शकतो ज्यामुळे मोठ्या प्रमाणात प्रदूषण रोखता येईल. कारण आपण वापरत असलेली गोष्ट दुसर्‍या एखाद्या व्यक्तीसाठी खूप महत्वाची आहे.

जरी बरेच ई-कचरा पुनर्वापरासारखे आहे परंतु त्यापैकी योग्य रीसायकलर शोधणे थोडे अवघड आहे परंतु जर आपण प्रमाणित ई-कचरा पुनर्वापराचा वापर केला तर त्याचे प्रदूषण कमी होईल आणि ते आपल्या वातावरणासाठी सुरक्षित आहे.

जर आपण सर्वांनी असे वचन दिले की आपण आपले वातावरण ई-कचरा मुळे खराब होऊ देणार नाही आणि या इलेक्ट्रॉनिक वस्तूंचा योग्य प्रकारे वापर करू.

ई-कचरा पुनर्वापराचे फायदे काय आहेत ?

जर ते पुनर्वापराच्या मदतीने योग्यरित्या व्यवस्थापित केले गेले तर ई-कचरा देखील आपल्यासाठी कच्च्या मालाचा दुय्यम स्त्रोत बनू शकतो आणि त्याचे इतरही बरेच फायदे आहेतः 

पर्यावरणीय फायदे

यामुळे, नैसर्गिक संसाधनांचे संवर्धन देखील मोठ्या प्रमाणात केले जाऊ शकते आणि त्याद्वारे पर्यावरणाचे प्रदूषणही मोठ्या प्रमाणात कमी होऊ शकते.

आर्थिक लाभ

या पुनर्प्राप्त केलेल्या साहित्यामुळे आपण उत्पन्न कमावू शकतो.

सामाजिक फायदे

अशा रीसायकलिंग प्रक्रियेस मानवी श्रमांची देखील आवश्यकता असते, ज्यामुळे रोजगार निर्मिती होऊ शकते.

आपण रीसायकल (Recycle) का करावे?

या पृथ्वीची नैसर्गिक संसाधने पूर्णपणे मर्यादित आहेत आणि म्हणूनच आपण त्याचे संरक्षण केले पाहिजे आणि त्यास काळजीपूर्वक वापरले पाहिजे.

आपण लँडफिल होण्यापासून रोखू शकतो.

आपण आपल्या पृथ्वीला हवा, पाणी आणि भूप्रदूषणापासून रोखू शकतो.

याशिवाय रोजगाराची संधीही निर्माण होते.

 

ई-कचर्‍याचे Recycle करण्याचे काही उपाय?

इलेक्ट्रॉनिक कचर्‍यामुळे शिसे, कॅडमियम, बेरेलियम, पारा इत्यादी अनेक घातक रसायने तयार होतात. जेव्हा आपण गॅझेट्स आणि डिव्हाइसची चुकीच्या पद्धतीने विल्हेवाट लावतो तेव्हा हा कचरा आपले वातावरण दूषित करू शकते. हे तिन्ही पाणी, जमीन आणि वायू दूषित करतात ज्यामुळे आपल्याला आणि इतर सजीव प्राण्यांना बरेच आजार उदभवू शकता.

ई-कचर्‍याचे Recycle कसे करावे:

ग्राहक रीसायकलिंग (Consumer recycling):

Consumer recycling अंतर्गत, वापरात नसलेल्या इलेक्ट्रॉनिक वस्तू गरजूंना विकल्या जातात किंवा त्यांना दान केल्या जातात. या व्यतिरिक्त, ते केवळ नवीन उत्पादनांच्या बदल्यात उत्पादकांकडून एक्सचेंज केले जातात. ते शक्य असल्यास सोयीस्कर रीसायकलर किंवा नूतनीकरण करणार्‍या कंपनीला दिले जातात.

भंगार / रीसायकलिंग:

जेव्हा ई-कचरा पुनर्वापर संयंत्रात येतो तेव्हा हा कचरा स्वयंचलितपणे निवडला जातो आणि उर्वरित लॅपटॉप, एचडीडी, मेमरी देखील क्रमवारी लावल्यास बॅटरी देखील काढल्या जातात.

क्रमवारी लावल्यानंतर, ई-कचरा आयटम वेगळे केले जातात, ज्यामध्ये ते core materials आणि घटकांनुसार वर्गीकृत केले जातात. या विघटित वस्तू इतर वेळी देखील पुन्हा वापरल्या जाऊ शकतात. धातू प्लास्टिकपासून विभक्त केला जातो.

आकार दिला जातो - त्या तुकड्यांना 2 इंच व्यासाच्या आकारात कापले जातात. यामुळे ई कचरा एकसमान होतो. ते तुकडे आणखी लहान तुकड्यांमध्ये विभागले गेले आहेत आणि तेथून कोणतीही धूळ बाहेर पडल्यास ते पर्यावरणाला हानी पोहोचवू न देणार्‍या ठिकाणी टाकले जाते.

या प्रक्रियेदरम्यान ओव्हर-बँड मॅग्नेटचा वापर करून सर्व चुंबकीय साहित्य इतर ई-कचरा मोडतोडांपासून विभक्त केले जातात.

धातू आणि अधातूंचे घटक वेगळे करणे: या प्रक्रियेदरम्यान सर्व धातू आणि अधातुचे घटक इतर ई-कचरा मोडतोडांपासून विभक्त केले जातात येथे धातू कच्च्या मालानुसार विकल्या जातात. किंवा उत्पादने बनविण्यासाठी पुन्हा वापरली जाते.

शेवटची पायरी ज्यामध्ये पाण्याचे साहाय्याने प्लास्टिकचे घटक ग्लासमधून वेगळे केले जातात. एकदा सर्व साहित्य वेगळे झाल्यावर ते कच्चे माल म्हणून पुन्हा विकले जातील.

आता हे नवनिर्माण केलेले घटक जसे की ग्लास (मॉनिटर्स, फोन स्क्रीन, टीव्ही स्क्रीन इत्यादी पासून), प्लास्टिक, धातू इत्यादी सहज वापरतात.

पुनर्प्राप्त केलेले प्लास्टिक घटक रीसायकलर्सना पाठविले जातात जे त्यांचा वापर कुंपण पोस्ट, प्लास्टिक स्लीपर, प्लास्टिकच्या ट्रे, व्हाइनयार्ड स्टेक्स, उपकरण धारक, प्लास्टिक खुर्च्या आणि खेळणी यासारख्या इतर वस्तू बनविण्यासाठी करतात.

तांबे आणि स्टील यासारखे धातू नवीन धातूची उत्पादने तयार करण्यासाठी रीसायकलवर पाठविली जातात.