विषाणू हा एक अत्यंत सूक्ष्म असा निर्जीव घटक आहे तो इतर सजीव पेशींना संसर्ग करतो. संरक्षक असे प्रथिनांचे कवच व त्यामध्ये जनुकीय घटक अशी सर्वसाधारण विषाणूची मूलभूत रचना असते. प्रथिनांच्या कवचाला कॅप्सिड (capsid) असे म्हणतात. या कॅप्सिडच्या आधारावर विषाणूंसारख्या कणांचे प्रायॉन्स (prions) व व्हायरॉइड्स (viroids) असे वर्गीकरण करतात.

विषाणूंचा अभ्यास करणाऱ्या शाखेला विषाणुशास्त्र म्हणतात तर या शास्त्राचा अभ्यास करणाऱ्या व्यक्तींना विषाणुशास्त्रज्ञ म्हणतात. विषाणू हे पेशीमधील परजीवींप्रमाणे आहेत कारण की ते त्यांच्याप्रमाणे पेशीबाहेर प्रजनन करू शकत नाहीत. परंतु ते पेशीमधील परजीवींप्रमाणे पूर्णपणे सजीवही नाहीत. ते प्राणी, वनस्पती तसेच जीवाणू (bacteria) यांच्यासह जवळपास सर्व सजीवांना संसर्ग करू शकतात. जे विषाणू जीवाणूंना संसर्ग करतात त्यांना बॅक्टेरियोफेग (bacteriophage) असे म्हणतात.

विषाणू (Virus) हे सजीव आहेत की नाहीत हे विवादास्पद आहे. बरेच विषाणुशास्त्रज्ञ त्यांना सजीव मानत नाहीत कारण की ते सजीवांच्या व्याख्येच्या सर्व कसोट्यांवर उतरत नाहीत. त्याशिवाय विषाणूंना पेशीभित्तिकाही नसते तसेच ते स्वतः चयापचय प्रक्रियाही करत नाहीत. जे त्यांना सजीव समजतात त्यांच्याकरीता ते थियोडोर श्वानने मांडलेल्या पेशी सिद्धांताला (Cell Theory) अपवाद आहेत, कारण विषाणू हे पेशींचे बनलेले नसतात.

शोध
विषाणू कोणत्याही कणांच्या रूपात आढळतात प्रथमतः ते तंबाखूच्या झाडावर आढळले.

विषाणूंची उत्पत्ती
आधुनिक विषाणूंची उत्पत्ती कशी झाली हे अजून पूर्णपणे स्पष्ट झालेले नाही. त्याचबरोबर कोणत्याही एका पद्धतीस सर्व विषाणूंच्या उत्पत्तीस गृहीत धरता येत नाही. विषाणू नीटपणे जीवाष्मीकृतही होत नाहीत. रेण्वीय पद्धती (Molecular Techniques) याच त्यांच्या उगमांपर्यंत जाण्यासाठी सर्वांत उपयुक्त आहेत. सध्या त्यांच्या उगमांबद्दल दोन मुख्य सिद्धान्त आहेत.

विषाणूंचे वर्गीकरण
वनस्पती विषाणू
प्राण्यांमधील विषाणू
बॅक्टरिओफेजेस
मायकोव्हायरसेस
वर्गीकरण समानतेच्या आधारे नामकरण आणि गटबद्ध करून विषाणूंच्या विविधतेचे वर्णन
सन १९६२मध्ये, आंद्रे लॉफ, रॉबर्ट होर्ने आणि पॉल टॉर्नियर यांनी लिनाईन पदानुक्रम प्रणालीवर आधारित व्हायरस वर्गीकरणाचे साधन विकसित केले.ही प्रणाली फीलियम, वर्ग, ऑर्डर, कुटुंब, वंश आणि प्रजाती यावर आधारित आहे. व्हायरस त्यांच्या सामायिक गुणधर्मांनुसार (त्यांच्या यजमानांप्रमाणे नाही) आणि त्यांचे जीनोम तयार करणारे न्यूक्लिक सिडच्या प्रकारानुसार गटबद्ध केले गेले होते. १९६६मध्ये, विषाणूंविषयी आंतरराष्ट्रीय समिती (आयसीटीव्ही-International Committee on Taxonomy of Viruses)ची स्थापना केली गेली. ल्यूफ, हॉर्न आणि टोरनियर यांनी प्रस्तावित केलेली प्रणाली आयसीटीव्हीने कधीही पूर्णपणे स्वीकारली नाही, कारण लहान जीनोम आकाराचे व्हायरस आणि त्यांच्या उत्परिवर्तनाचे उच्च प्रमाण त्यांच्या पूर्वजांच्या ऑर्डरच्या पलीकडे निर्धारित करणे कठीण झाले. त्यामुळे बाल्टिमोर वर्गीकरण अधिक पारंपरिक पदानुक्रम पूरक म्हणून वापरले जाते.

आयसीटीव्ही वर्गीकरण
इंटरनेशनल कमिटी ऑन टॅक्साॅनॉमी ऑफ व्हायरस (आयसीटीव्ही)ने एक वर्गीकरण प्रणाली विकसित केली आणि मार्गदर्शक तत्त्वे लिहिली. या प्रणालीनुसार विषाणूंची कौटुंबिक एकरूपता टिकविण्यासाठी काही विषाणूच्या गुणधर्मांवर जास्त भार पडतो. त्यसाठी एक युनिफाईड वर्गीकरण (विषाणूचे वर्गीकरण करण्यासाठी एक सार्वत्रिक प्रणाली) स्थापित केली गेली आहे. व्हायरसच्या एकूण विविधतेचा केवळ एक छोटासा भाग अभ्यासला गेला आहे.

प्रत्यक्षात वापरलेली टॅक्सॉन श्रेणीची सामान्य वर्गीकरण रचना (नोव्हेंबर २०१८पर्यंत) खालीलप्रमाणे आहे:


Phylum (-viricota)

Subphylum (-viricotina)
Class (-viricetes)
Order (-virales)
Suborder (-virineae)
Family (-viridae)
Subfamily (-virinae)
Genus (-virus)
Subgenus (-virus)
Species
रचना
याला Procariotic व Ucariotic म्हणणेही अवघड आहे.

प्रजनन
सजीवत्वावरील वाद-विवाद
होस्ट सेलवर प्रभाव :

होस्ट सेलवर विषाणूंमुळे होणाऱ्या संरचनात्मक आणि जैवरासायनिक परिणामांची श्रेणी विस्तृत आहे. त्यास सायटोपाथिक इफेक्ट म्हणतात. बहुतेक व्हायरसमुळे झालेल्या इन्फेक्शन्सच्या परिणामी होस्ट सेलचा मृत्यू होतो. मृत्यूच्या कारणांमध्ये सेल लिसिस (फुटणे), पेशीच्या पृष्ठभागाच्या झिल्लीचे बदल आणि अ‍ॅपोप्टोसिस (सेल "आत्महत्या") यांचा समावेश आहे. बहुतेकदा सेलचा मृत्यू त्याच्या सामान्य क्रियामुळे व्हायरसद्वारे निर्मित प्रथिने संपुष्टात आणतो.

काही विषाणूंमुळे संक्रमित पेशीमध्ये कोणतेही स्पष्ट बदल होत नाहीत. ज्या पेशींमध्ये विषाणू सुप्त आणि निष्क्रिय आहे त्या संक्रमणाची काही चिन्हे दिसतात आणि बहुतेकदा सामान्यपणे कार्य करतात. यामुळे सतत संक्रमण होते आणि व्हायरस बऱ्याच महिन्यांसाठीत किंवा अनेक वर्षांपासून सुप्त असतो. हर्प्स विषाणूंच्या बाबतीत असेच घडते.

एपस्टाईन-बार विषाणूसारखे काही विषाणू बहुधा पेशीसमूहास कारणीभूत होऊ न देता त्यांचा प्रसार करतात; परंतु पॅपिलोमाव्हायरस सारख्या काही इतर व्हायरस हे कर्करोगाचे एक प्रस्थापित कारण आहेत. जेव्हा एखाद्या पेशीचा डीएनए एखाद्या विषाणूमुळे खराब होतो आणि जर सेल स्वतःच दुरुस्त करू शकत नसेल तर हे बहुधा अ‍ॅपोप्टोसिसला कारणीभूत ठरते. अपोप्टोसिसचा एक परिणाम म्हणजे सेलद्वारेच खराब झालेले डीएनए नष्ट होणे. काही विषाणूंमध्ये अ‍ॅपॉप्टोसिस मर्यादित करण्याची यंत्रणा असते. त्यामुळे संतती व्हायरस तयार होण्यापूर्वी होस्ट सेल मरत नाही; उदाहरणार्थ, एचआयव्ही हे करते.

विषाणूंमुळे होणारे  रोग
एड्स
कांजण्या
कोरोना
गालफुगी
गोवर
देवी
पोलिओ
रूबेला
विषमज्वर
हेपॅटायटिस
स्वाईन फ्लू