किल्ले रायगडाच्या खाली काही अंतरावर वाकुसरे (वाळूसरे) नावाचे एक छोटेसे गाव होते. त्‍या व्‍यक्‍ती एक धनगर व्‍यक्‍तीचे कुटुंबीय राहत होते. ती व्यक्ती समवेत त्याची आई, बायको हिरा व त्यांचे एक तान्हे बाळ आराम असे. दूध विकून संपूर्ण पैश्यातून ते कुटुंबाचा उदरनिर्वाह करत असते. त्याची बायको रोज गावरती दूध विकायला जात असे. एके दिवशी रोजच्याप्रमाणे हिरा गावर दूध विकायला, पण तिला काही कारणाने समोरला उशीर झाला. ती गड्ड्या दरवाजांजवळ आली होती, पण पाहते तर काय दारे बंद होते. गडकऱ्यांना त्यांनी फार विनंती केली, पण त्यांनी दरवाजा उघडण्यास नकार दिला. कारण देवासमोर उघडले सूर्यास्त बंद कि, ते पुन्हा स्वतःच उघडत. आज्ञांची आज्ञा लागू होती. सुरेल मुभा नसे. पण तान्ह्या बाळाची चिंता आपली होती. आईवाचून ते तान्हे बाळ रात्रभर कसे, ह्या विचाराने आईची चिंता चालली. हे विचारातच हिराने किल्ल्याच्या कड्यावरून खाली उतरण्याचा निर्णय निर्देश. अंधारात कड्या पासून खाली जाणे म्हणजे जीव पणाला त्याच्यासोबत होते. कारण सर्व दऱ्या, दाट झाडे-झुडपे उघड आणि आंध्र. पण बाळाच्या प्रेमापोटी ह्या मातेने हा निर्णय. गड्यांचे कड्यांचे निरीक्षण केले. एका कड्यावर सापडली आणि त्याच्याकडून खाली उतरली. खाली खालीू मात्र सभोवत झाडा-झुडपाच्या अंगावर अनेक ठिकाणी रक्त आले होते. त्याच अवस्थेत गड उतरून ती आई आपली परतली. परत त्या आईने आपल्या बाळाला कुशीत घेतले. बाळाच्या दर्शनाने त्या आईला जो आनंद झाला, तो मात्र वेदनेपेक्षा कितीतरी पटीने जास्त होता. कारण सर्व दऱ्या, दाट झाडे-झुडपे उघड आणि आंध्र. पण बाळाच्या प्रेमापोटी ह्या मातेने हा निर्णय. गड्यांचे कड्यांचे निरीक्षण केले. एका कड्यावर सापडली आणि त्याच्याकडून खाली उतरली. खाली खालीू मात्र सभोवत झाडा-झुडपाच्या अंगावर अनेक ठिकाणी रक्त आले होते. त्याच अवस्थेत गड उतरून ती आई आपली परतली. परत त्या आईने आपल्या बाळाला कुशीत घेतले. बाळाच्या दर्शनाने त्या आईला जो आनंद झाला, तो मात्र वेदनेपेक्षा कितीतरी पटीने जास्त होता. कारण सर्व दऱ्या, दाट झाडे-झुडपे उघड आणि आंध्र. पण बाळाच्या प्रेमापोटी ह्या मातेने हा निर्णय. गड्यांचे कड्यांचे निरीक्षण केले. एका कड्यावर सापडली आणि त्याच्याकडून खाली उतरली. खाली खालीू मात्र सभोवत झाडा-झुडपाच्या अंगावर अनेक ठिकाणी रक्त आले होते. त्याच अवस्थेत गड उतरून ती आई आपली परतली. परत त्या आईने आपल्या बाळाला कुशीत घेतले. बाळाच्या दर्शनाने त्या आईला जो आनंद झाला, तो मात्र वेदनेपेक्षा कितीतरी पटीने जास्त होता. परत त्या आईने आपल्या बाळाला कुशीत घेतले. बाळाच्या दर्शनाने त्या आईला जो आनंद झाला, तो मात्र वेदनेपेक्षा कितीतरी पटीने जास्त होता. परत त्या आईने आपल्या बाळाला कुशीत घेतले. बाळाच्या दर्शनाने त्या आईला जो आनंद झाला, तो मात्र वेदनेपेक्षा कितीतरी पटीने जास्त होता.

ही घडलेली गोष्ट जेव्हा महाराजांना कळली, तेव्हा ते अत्यंत अश्यर्यचकित होते. कारण शत्रूच्या सैन्यालाही दरवाजातून येण्या-जाण्याशिवाय मार्ग उपलब्ध नसलेला हक्कगड गट एक स्त्री खाली सोडली. हा प्रश्न महाराज विचारितच अन्नुतरीत होता. महाराजांनी हिराला गडावर बोलावण्यास सांगितले. हिरा गडावर आली, ती आबा महाराजांनी तिला सर्व घडले याबद्दल विचार केला, हिरकणी महाराजांना सर्व घटना घडल्या आणि आपल्या तान्ह्या बाळाला हा एकच मार्ग उपलब्ध झाला असे सांगितले. हे ऐकून त्या शूर मातेचा महाराजांनी साडी-चोळी सन्मान तर केलाच पण ज्या कड्यावरून ती खाली उतरली त्या कडवर आईच्या प्रेमाची साक्ष बुरुज बांधण्यात आली. तो बुरुज मार्केट रायगड 'हिरकणी बुरुज'. खूप ती आरामात गावाला नाव देण्यात आले. ते गाव गाव रायगडाईल 'हिरकणीवाडी'.

हिरकणीवर उपलब्ध असलेली प्रसिद्ध जुनी कविता येथे देत आहे. पण प्रयत्न करून नाव सदर कवित कविचे समजू शकले नाही. ते जे कोणी थोर गृहस्थ असतील त्यांची कृतज्ञता व्यक्त करणारी कविता येथे देत आहे.

हिरकणीची ही शौर्यगाथा आजही रायगडावर सांगितली जाते आणि तो हिरकणी-बुरुज आईच्या प्रेमाची साक्ष आजही रायगडावर तटस्थपणे उभी आहे. एका शूर मातेची कथा सर्व स्वतःलावी एवढाच हा लेख लिहिण्यामागील स्वार्थ…

हिरकणी: शौर्याचे प्रतीक

इ.स. १६६० च्या दशकात घडलेली ही कथा एका धाडसी स्त्रीची आहे. हिरकणी ही गवळण होती आणि ती दूध विकण्यासाठी रायगडावर जात असे.

कथेचा भाग:

• रायगड आणि हिरकणी: हिरकणी रायगडाच्या पायथ्याशी असलेल्या एका गावात राहत होती. ती रोज सकाळी रायगडावर दूध विकायला जायची.
• दरवाजा बंद: एक दिवस, हिरकणी दूध विकून परत येत असताना गडाचे दरवाजे बंद झाले. सूर्यास्तानंतर दरवाजे उघडले जात नसत.
• आईची ओढ: हिरकणीला तिची लहान बाळं घरी एकटीच असल्याची आठवण आली आणि ती व्याकूळ झाली.
• कडा उतरण्याचा निर्णय: तिने कोणताही विचार न करता, आपल्या बाळासाठी गडाच्या कड्यावरून खाली उतरण्याचा निर्णय घेतला.
• शौर्याची गाथा: हिरकणीने दोरखंडाशिवाय अंधारात कड्यावरून उतरून आपल्या बाळाला गाठले.
• शिवाजी महाराजांकडून सन्मान: जेव्हा शिवाजी महाराजांना हे समजले, तेव्हा त्यांनी हिरकणीच्या धैर्याचे कौतुक केले आणि तिच्या स्मरणार्थ बुरुजाचे नाव 'हिरकणी बुरूज' ठेवले.

हिरकणी बुरुज:

रायगडावर आजही हिरकणी बुरूज आहे, जो तिच्या शौर्याची साक्ष देतो. विकिपीडिया

टीप: काही इतिहासकारांमध्ये हिरकणीच्या कथेबद्दल मतभेद आहेत, परंतु ही कथा अनेक पिढ्यांपासून प्रेरणा देत आहे.