नवकाव्य : दूसरा सप्तकनंतरची हिंदी कविता स्थूल मानाने ‘नयी कविता’ म्हणून ओळखली जाते पण या कवितेची खरी ओळख करून दिली, ती नये पत्ते (१९५३) आणि नयी कविता (१९५४) या काव्य-संकलनांनी. हे काव्य सामान्य माणसांच्या संकुचित जगाचे चित्रण करणारे म्हणून नवे मानले गेले. या काव्याची चार वैशिष्ट्ये समोर येतात. ही कविता आधुनिकतेचे समर्थन व प्रतिनिधित्व करते. या कवितेत न्यूनगंडा-पेक्षा मुक्त वास्तवाचे समर्थन असते. हे समर्थन नवकाव्य स्वविवेकांच्या आधारे करणे श्रेयस्कर मानते. नवकाव्य हे आधुनिकता म्हणजे विकृती न मानता ती वैज्ञानिक संदर्भात स्वीकारताना आढळते. धर्मवीर भारतींच्या कनुप्रिया (१९५८) आणि कुंवरनारायणच्या आत्मजयी (१९६५) या काव्यग्रंथांकडे नवकाव्याची उदाहरणे म्हणून पाहिले जाते तथापि दूसरा सप्तक व तीसरा सप्तकमधील कवींच्या १९५४–५९ पर्यंतच्या कविता या नवकाव्य म्हणून ओळखल्या जातात. अस्सल अनुभव व बुद्धिमूलक वास्तव दृष्टी ही या नवकाव्याची प्रमुख वैशिष्ट्ये होत.

नवकाव्याची पाच वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे:

1. आत्मनिष्ठता: नवकविता व्यक्तिनिष्ठ अनुभवांना महत्त्व देते. कवींच्या वैयक्तिक भावना, विचार आणि कल्पना यांवर अधिक लक्ष केंद्रित केले जाते.
2. अनुभवकेंद्री: नवकविता अनुभवांना केंद्रस्थानी मानते. जीवनातील विविध अनुभव, त्यांतील तीव्रता आणि सूक्ष्मता यांवर जोर दिला जातो.
3. symbolism (प्रतीकात्मकता): नवकविता प्रतीकांचा वापर मोठ्या प्रमाणावर करते. अमूर्त कल्पना आणि भावना व्यक्त करण्यासाठी विविध प्रतीके वापरली जातात.
4. form (formlessness): नवकवितेत पारंपरिक रचनाबंधांना फाटा दिला जातो. मुक्त छंद, लय आणि वेगळ्या काव्यशैलीचा वापर केला जातो.
5. बोलीभाषेचा वापर: नवकविता रोजच्या वापरातील भाषेला प्राधान्य देते. त्यामुळे कविता अधिक सहज आणि वाचकाला relatable वाटते.

अधिक माहितीसाठी:

• BookGanga - नवकविता: स्वरूप आणि विकास