१४ डिसेंबर रोजी महाराष्ट्राचे वाल्मिकी म्हणून ओळखल्या जाणा-या अण्णा अर्थात खुद्द ग. दि. माडगूळकर ऊर्फ गदिमा यांचा स्मृतिदिन असतो. यानिमित्ताने त्यांनी लेखकाच्या लग्नासाठी खास लिहिलेल्या मंगलाष्टकांची ही आठवण-

Mangalastakeलग्नाचा मोसम आला की, प्रत्येक वेळी आमचे कोणते ना कोणते नातेवाईक मला किंवा माझ्या पत्नीला फोन करून, ‘तुमच्या लग्नात म्हटलेली मंगलाष्टके आहेत का?’ असे विचारतात.

आता ४५ वर्षानंतरसुद्धा ते आठवणीत राहण्याची कारणे अर्थात सोपी आहेत एक तर, तेव्हा म्हणणा-या व्यक्तीने ती अत्यंत निराळय़ा पद्धतीने म्हणजे आर्त आणि प्रत्येक शब्द कळेल, अशा स्वच्छ आवाजात म्हटली (त्यांचे नाव आता आठवत नाही व त्यांचे गायन रेकॉर्ड झाले नाही, याची चुटपुट अजून आहे.) दुसरे, ५००-५०० लोकांनी पहिल्या ओळीनंतर शेवटपर्यंत ती टाचणी पडली तरी आवाज होईल, अशा शांततेत ऐकली. (इतक्या ‘सावधानतेने’ मंगलाष्टके केलेली मी तरी, परत कधीच अनुभवली नाहीत.) आणि तिसरे अगदीच सोपे. कारण ती ज्यांना महाराष्ट्राचे वाल्मिकी म्हणतात, त्या अण्णा, अर्थात खुद्द ग. दि. माडगूळकर ऊर्फ गदिमा यांनी रचली होती.

ही मंगलाष्टके छापलेली असल्याने मी प्रत देतो; तरी पण माझी एक भीती नेहमीच खरी ठरते. उत्साहाच्या भरात वा जवळच्या नातेवाईकांच्या आग्रहाखातर, वधुवर व सर्व आसांची नावे गोवल्याशिवाय मंगलाष्टके पुर्णच होत नाहीत. या कल्पनेने नातेवाईक स्वरचित वेगळ्या मंगलाष्टकांसहित म्हणतात. ते ठीक; पण मग मधून मधून अण्णांची कडवी ‘गाण्याचा’ प्रयत्न करतात. त्यामुळे अण्णांवर मोठा अन्याय होतो; कारण ते मंगलाष्टके लक्षपूर्वक ऐकले जाते, ना त्याचा एकसंध असा अपेक्षित परिणम होतो. हा अन्याय, मूळ मंगलाष्टक प्रसिद्ध करून, दूर करण्याचे माझ्या मनात अनेकदा येत असे. पण या ना त्या कारणाने ते राहून जाते असे. या वर्षी (२०१४) मात्र १४ डिसेंबरच्या अण्णांच्या स्मृतिदिनानिमित्ताने त्यांची, ही अप्रकाशित कलाकृती, मी माझ्या त्या वेळच्या आठवणींसह व याच्याशी निगडीत असलेल्या दुस-या एका आठवणीसह, लोकांपुढे आणण्याची संधी घेत आहे.

पंचेचाळीस वर्षापूर्वी (१९६९) मध्ये आमच्या लग्नाची तारीख ठरली व माझ्या वडिलांची (तीर्थरूप भाऊंची) अनेक मित्रमंडळी मदत करण्यासाठी सिद्ध झाली. तेव्हा लग्न हा /फए५ील्ल३ समजून त्याची /फटंल्लंॅीेील्ल३ करारावर देण्याची पद्धत नव्हती. त्या काळी सर्व नातेवाईक-मित्रमंडळी एक येऊन प्रत्येकाला जमेल ते (व सुचेल ते) काम स्वत:हून करत. अण्णांना बातमी सांगितल्याबरोबर त्यांनी ‘मंगलाष्टके मी लिहिणार’ असा सज्जड दम भरला. नंतर मात्र स्वभावानुसार आज-उद्याचे वायदे सुरू झाले आणि लग्नाची तारीख जवळ आली तरी अवाक्षराचा पत्ता नव्हता. मध्ये भेटी झाल्या तरी मंगलाष्टकांचे नाव नाही. तारीख जशी अगदी आठवड्यावर आली, तसे माझे वडील म्हणाले, ‘स्वामींच्या मनात लिहायचे आहे की नाही, कळत नाही. तरी एकदा फोन करून आठवण करून पाहतो.’ त्या काळात अण्णा मुंबईला आले की, माटुंग्याच्या गुडविलमध्ये इन्शुरन्स इमारतीत राहत असत. भाऊंनी फोनवर त्यांना विचारले, ‘काय महाराजा मुलाचे लग्न करायचे की नाही, की मंगलाष्टकाशिवाय लग्न लावायचे?’ त्यावर अण्णा म्हणाले, ‘हं! बरं, बरं! करतो.’ त्यांनी फोन ठेवला आणि पाच मिनिटांनी फोन आला, ‘भाऊ, तुमच्या कुलस्वामिनीचे नाव काय?’ भाऊंनी नाव सांगितले. त्यावर १५ मिनिटांनी पुन्हा फोन आला, ‘मंगलाष्टक तयार झालं आहे. ते घेऊन जायला कोणाला तरी पाठव आणि ‘मौज’च्या छापखान्यात तडक पाठवायचं, अनिलला दाखवायचं नाही आणि खाली माझं नाव फक्त ‘अण्णा’ लिहायचं.’

त्या दिवशी संध्याकाळी नेहमीप्रमाणे अण्णा व वामनरावांची जोडी दारात उभी. (एका पानाचा तोबारा भरलेले पुण्याचे वजनदार अण्णा आणि दोन पानांचा तोबरा भरलेले; नागपूरचे उंच धिप्पाड वामनराव चोरघडे, आमच्याकडे बहुधा जोडीनेच यायचे.) माझ्या पाठीत जोरात गुद्दा हाणून अण्णा म्हणाले, ‘लेका, तुझं मंगलाष्टक तयार आहे. पण तू आता वाचू नकोस. त्यामध्ये शेवटी चावटपणा केला आहे तो तुला तिथंच कळेल.’

अण्णांची मंगलाष्टक छापून जमलेल्यांना वाटण्यात आली. आम्ही वधुवर माला घेऊन लग्नाला उभे राहिलो. वर म्हटल्याप्रमाणे जनमलेले प्रत्येक कुठलाही शब्द ऐकायचा राहू नये, म्हणून लक्षपूर्वक ऐकत होते.

अण्णांचे शब्द लोक एकाग्रतेने ऐकू लागले. अण्णांच्या शब्दांत काय नव्हते? परंपरेचे भान, प्रसंगाचे मांगल्य, येणा-या जबाबदारीची जाणीव, मोठ्यांच्या आकांक्षा आणि एका नव्या पिढीचा उदय होताना पाहून वाटणारी कृतार्थतेची भावना. प्रत्येक कडव्यानंतर ‘कुर्यात सदा मंगलम्’ या शब्दांना काय वजन आहे ते कळत होते. प्रत्येक वेळी जेव्हा हे शब्द उच्चारले जात, तेव्हा ते मंत्रोच्चारासारखं वाटत व हे करणे ही आपली जबाबदारी असे वाटते.

या संदर्भात एक आणखी सुंदर आठवण सांगण्यासारखी आहे. काही वर्षानंतर माझे बंधू विनय ‘राजमाता जिजाऊ’ सिनेमा करणा-या पद्मनाभ या दिग्दर्शकाचे साहाय्यक होते.

पद्मनाभांना असे हवे होते की, जिजाऊ जशा जशा मोठ्या होतात. (एक लहान मुलगी, पत्नी, माता व राजमाता) तसे प्रत्येकवेळी एक एक कडवे पार्श्वसंगीत ऐकवावे ज्यामुळे प्रत्येक कडव्याला जिजाऊंच्या आयुष्याचा चढत गेलेला प्रवास प्रेक्षकांपर्यंत पोचेल अशी कल्पना होती. अशी कडवी त्यांनी पं. नरेंद्र शर्माना लिहायला सांगितली होती.

लक्ष्मीकांत संगीत देणार होते. पं. शर्माच्या प्रथम प्रयत्नांना पद्मनाभ म्हणाले, ‘शर्माजी यामध्ये मी पूर्वी असे काहीतरी ऐकले होते त्यामध्ये असा परिणाम मला जाणवला होता.

तो येत नाहीए.’ मग दोन-तीन प्रयत्न झाले. तरी पद्मनाभांचे पालुपद तेच. मग पद्मनाभ मध्येच म्हणाले, ‘हा, हा कुठेतरी मी मंगलाष्टकं ऐकली होती. त्यात असा आलेख मला जाणवला होता.’ ते थांबून माझ्या बांधून म्हणाले, ‘अरे विन्या ती अनिलच्या लग्नातील मंगलाष्टकं छापली आहेत ना, बघ प्रत आहे का?’ माझ्या बंधुनी मग प्रत उपलब्ध करून ती पद्मनाभांनी पंडितजींच्या हातात दिली. पंडितजींनी ‘अण्णा’ हे नाव वाचले. त्यांना बहुधा वाटले असणार की, कोणी होतकरू नातेवाईक कवी असावा, मग त्यांनी वाचायला सुरुवात केली. जसे जसे वाचत गेले तशा एकाग्रतेच्या आठ्या त्यांच्या कपाळावर चढत गेल्या. वाचल्यावर म्हणाले, ‘किसने लिखा है?’ पद्मनाभाने हसून विचारले, ‘कोण असेल?’ ‘माडगूळकर के सिवा कोई ऐसा नही लिख सकता.’ पद्मनाभने हसून पावती दिल्यावर, त्यांनी परंपरेप्रमाणे डोळे मिटून कानाला हात लावला. अण्णा एकमेवाद्वितीय होते, त्याची ही पावतीच.

आज अनेक वर्षानी मी व माझी पत्नी जेव्हा अशा काही निमित्ताने ती मंगलाष्टके पुन्हा वाचतो. तेव्हा आयुष्यात आलेल्या अनुभवांच्या कसोटीवर अण्णांनी मंगलाष्टकात लिहिलेला प्रत्येक शब्द नुसता शब्दविलास न राहता तो आमच्या आयुष्यातील प्रत्येक प्रसंगाला अनुरुप दिशादर्शक ठरला होता, हे लक्षात येते. अण्णांनी लिहिलेल्या मंगलाष्टकाचे मी माझ्या, मित्रांसाठी कधी कधी रसग्रहण करण्याचा प्रयत्न करतो. प्रत्येक शब्द कसा नेमका आहे हे सांगण्याचा प्रयत्न करतो. पण प्रत्येक शब्दाचे सामर्थ्य पूर्णत्वाने सांगताना अपयशच येतं. मला तरी शब्द अपुरे पडतात.

तेज:पुंज दिसे प्रवालगिरिसा, रक्तांबरा नेसला

देवांचा अधिदेव तो गपणती या मंडपी बैसला

पूजा मान्य करी, प्रसन्न वदनें स्वीकारली वंदना

आता एकच मागणे गजमुखा ‘कार्यात् सदा मंगलम्’

अंबा अष्टभुजा त्रिलोकजननी देवी कुलस्वामिनी

आली लग्नघरी निवास करण्या आवाहना ऐकुनी

आता तीच उभी मुठीत मिटल्या घेऊनिया अक्षता

माते, हो वरदायिनी वधुवरा, ‘कुर्यात् सदा मंगलम्’

अग्नी, ब्राम्हण, आप्त, मित्र, अवघ्या आवाहिता देवता

आनंदे नवदंपतीस बघती, अन् वर्षती अक्षता

आशीर्वाद म्हणून तांदुळ धरा हे आपुल्या मस्तकी

मागा हेच पुन:पुन: वरवधू, ‘कुर्यात् सदा मंगलम्’

घेई जन्म नवा शिवास वरण्या दाक्षायणी ना वृथा

तर्कातीत तरीहि सार्थ पहिल्या मातापित्यांची कथा

प्रीतीभाव असा चिरंजिवपणें जन्मांतरी नांदतो

श्रद्धा हीच तुम्हांस सौख्यद ठरो, ‘कुर्यात् सदा मंगलम्’

प्रीतीवाचून ना प्रपंच फुलतो हे सत्य ध्यानी धरा

आदर्शाप्रत पोचवा घरकुला, नीती सदा आदरा

सांभाळा कुलकीर्ति – धन जे मात्यापित्यांनी दिले

त्यांचे श्रेय सुखप्रद तुम्हां, ‘कुर्यात् सदा मंगलम्’

वडिलपण मुलांनो, आमुचे धन्य व्हावे

चढत चढत तुम्ही जीवनी उंच जावे

मनसि वसत आहे, तोच आतून बोले

सकळ शुभद झाले, सौरभा सूर आले

आता बाळपणा सरे, उभयता ठाका उभे जीवनी

स्वामी मान पतीस तू परिणिते, होई खरी स्वामिनी

लाभू द्या धनसंपदा, यश, तुम्हां दीर्घायु सौख्यप्रद

वाढू द्या यशवंत वंश तुमचा, कुर्यात् सदा मंगलम्

जवळ जवळ मीलनाचा मुहूर्त

उभय तरुण जीवा वाटती शब्द व्यर्थ

झटपट पट आत विप्र हो दूर सारा

अधीर बहुत झाली, पंख येतील हारा

अण्णा माडगुळकर

कार्तिक वद्य १२, शके १८९१

दिनांक : २५ सप्टेंबर १९७४