सहकार म्हणजे 'एकमेकांना सहाय्य करणे'. समान उद्दिष्टे असणाऱ्या व्यक्ती एकत्र येऊन, परस्परांच्या मदतीने आपले ध्येय साध्य करतात, याला सहकार म्हणतात. सहकारामुळे व्यक्ती आणि समाजाच्या विकासाला चालना मिळते.

सहकाराची गरज:

• आर्थिक विकास: सहकार गरीब व दुर्बळ लोकांना एकत्र आणून, त्यांना आर्थिकदृष्ट्या सक्षम बनवते.
  

  उदाहरणार्थ: सहकारी बँका, पतसंस्था शेतकऱ्यांना कर्ज उपलब्ध करून देतात.

• सामाजिक विकास:
  सहकारामुळे लोकांमध्ये एकजूट वाढते, सामाजिक सलोखा निर्माण होतो.
  

  उदाहरणार्थ: गृहनिर्माण सहकारी संस्था लोकांना एकत्र राहण्यास मदत करतात.

• लोकशाहीचे शिक्षण:
  सहकार लोकांना एकत्र काम करायला शिकवते, तसेच लोकशाही पद्धतीने निर्णय घेण्यास मदत करते.
• गरिबी निर्मूलन:
  सहकार रोजगाराच्या संधी निर्माण करते, त्यामुळे गरिबी कमी होण्यास मदत होते.
• कृषी विकास:
  सहकारी संस्था शेतकऱ्यांना बी-बियाणे, खते आणि इतर आवश्यक गोष्टी पुरवतात, तसेच त्यांच्या मालाला योग्य बाजारभाव मिळवून देतात.

सहकाराचे महत्त्व:

• शोषणापासून मुक्ती:
  सहकारामुळे दुर्बळ लोक संघटित होतात आणि त्यांचे शोषण टळते.
• उत्पादनात वाढ:
  सहकारामुळे उत्पादन खर्च कमी होतो आणि उत्पादनात वाढ होते.
• आत्मनिर्भरता:
  सहकार लोकांना स्वतःच्या पायावर उभे राहण्यास मदत करते.
• समता आणि न्याय:
  सहकार सर्वांना समान संधी देते आणि सामाजिक न्याय प्रस्थापित करते.

थोडक्यात, सहकार हा समाजाच्या सर्वांगीण विकासासाठी एक महत्त्वाचा आधार आहे.

अधिक माहितीसाठी:

• महाराष्ट्र सहकार विभाग

• ऐच्छिक संघटना: सहकार ही एक ऐच्छिक संघटना आहे. कोणताही व्यक्ती आपल्या इच्छेनुसार संस्थेचा सदस्य होऊ शकतो किंवा सोडू शकतो.
• लोकशाही व्यवस्थापन: संस्थेचे व्यवस्थापन लोकशाही पद्धतीने केले जाते. सदस्यांना समान मतदानाचा अधिकार असतो.
• सेवाभाव: सहकारचा मुख्य उद्देश सभासदांना सेवा देणे हा असतो, नफा कमावणे नाही.
• समता: संस्थेमध्ये सर्व सदस्य समान मानले जातात आणि कोणालाही विशेष अधिकार नसतो.
• पारदर्शकता: संस्थेच्या कारभारात पारदर्शकता असते. सर्व सदस्यांना माहिती मिळवण्याचा अधिकार असतो.

सहकाराची व्याप्ती खूप मोठी आहे. हे विविध क्षेत्रांमध्ये पसरलेले आहे:

• कृषी क्षेत्र: कृषी क्षेत्रात सहकारी संस्था शेतकऱ्यांना कर्ज, बी-बियाणे, खते आणि इतर आवश्यक वस्तू पुरवतात.
• बँकिंग क्षेत्र: सहकारी बँका लोकांना कर्ज देतात आणि त्यांची बचत सुरक्षित ठेवतात.
• उपभोक्ता क्षेत्र: सहकारी ग्राहक भांडारे लोकांना स्वस्त दरात वस्तू पुरवतात.
• गृहनिर्माण क्षेत्र: सहकारी गृहनिर्माण संस्था लोकांना घरे बांधण्यासाठी मदत करतात.
• विपणन क्षेत्र: सहकारी विपणन संस्था शेतकऱ्यांच्या मालाला योग्य भाव मिळवून देतात.

अधिक माहितीसाठी काही उपयुक्त वेब लिंक्स:

1. महाराष्ट्र राज्य कृषी पणन मंडळ: सहकारी संस्था
2. महाराष्ट्र सहकार विभाग

• ऐच्छिक संघटना (Voluntary Association): सहकार ही एक ऐच्छिक संघटना आहे. सभासद होणे किंवा न होणे हे व्यक्तीच्या इच्छेवर अवलंबून असते. कोणावरही सभासद होण्याची सक्ती नसते.
• लोकशाही व्यवस्थापन (Democratic Management): सहकारात लोकशाही पद्धतीने व्यवस्थापन चालते. 'एक सभासद एक मत' या तत्त्वानुसार निर्णय घेतले जातात.
• सेवाभाव (Service Motive): सहकार नफा मिळवण्यापेक्षा सभासदांना सेवा देण्यावर अधिक लक्ष केंद्रित करते.
• समता (Equality): सहकारात सर्व सभासदांना समान वागणूक दिली जाते, कोणताही भेदभाव केला जात नाही.
• बंधुभाव (Brotherhood): सहकार सभासदांमध्ये बंधुभाव आणि सहकार्याची भावना वाढवतो.

सहकार चळवळ विविध क्षेत्रांमध्ये पसरलेली आहे. काही प्रमुख क्षेत्रे खालीलप्रमाणे:

• कृषी सहकार (Agricultural Cooperation): शेतकऱ्यांसाठीcredit, बी-बियाणे, खते, आणि कृषी उत्पादने खरेदी-विक्री करण्यासाठी सहकारी संस्था स्थापन केल्या जातात.
• ग्राहक सहकार (Consumer Cooperation): ग्राहकांना योग्य दरात वस्तू व सेवा पुरवण्यासाठी ग्राहक सहकारी संस्था काम करतात.
• पतपुरवठा सहकार (Credit Cooperation): ग्रामीण आणि शहरी भागातील लोकांना कर्जे देण्यासाठी पतपुरवठा सहकारी संस्था मदत करतात.
• गृहनिर्माण सहकार (Housing Cooperation): लोकांना घरे बांधण्यासाठी किंवा खरेदी करण्यासाठी गृहनिर्माण सहकारी संस्था मदत करतात.
• उत्पादन सहकार (Production Cooperation): लहान उत्पादक एकत्र येऊन उत्पादन आणि विक्रीसाठी सहकारी संस्था स्थापन करतात.

भारतातील सहकार:

• भारतात सहकार चळवळीची सुरुवात 20 व्या शतकात झाली.
• आज, महाराष्ट्र, गुजरात, कर्नाटक आणि इतर राज्यांमध्ये सहकार चळवळ मोठ्या प्रमाणावर पसरली आहे.
• राष्ट्रीय कृषी आणि ग्रामीण विकास बँक (National Bank for Agriculture and Rural Development - NABARD) सहकार क्षेत्राला प्रोत्साहन देण्यासाठी आणि आर्थिक मदत करण्यासाठी महत्त्वाची भूमिका बजावते.

1. कृषी क्षेत्र:

   सहकारी संस्था शेतकऱ्यांसाठीcredit, बियाणे, खते आणि इतर निविष्ठा पुरवतात. या संस्था शेतमालाच्या साठवणुकीत आणि वितरणात मदत करतात.

   उदाहरण: कृषी पतपुरवठा सहकारी संस्था.

2. बँकिंग क्षेत्र:

   सहकारी बँका ग्रामीण आणि शहरी भागातील लोकांना बँकिंग सुविधा पुरवतात. या बँका कर्ज देतात आणि ठेवी स्वीकारतात.

   उदाहरण: जिल्हा मध्यवर्ती सहकारी बँक.

3. उपभोक्ता क्षेत्र:

   सहकारी ग्राहक भांडारे लोकांना आवश्यक वस्तू आणि सेवा पुरवतात. यामुळे वाजवी दरात वस्तू उपलब्ध होतात.

   उदाहरण: ग्राहक सहकारी भांडार.

4. गृहनिर्माण क्षेत्र:

   सहकारी गृहनिर्माण संस्था लोकांना घरे बांधण्यासाठी किंवा खरेदी करण्यासाठी मदत करतात. यामुळे लोकांना परवडणाऱ्या किमतीत घरे मिळतात.

   उदाहरण: गृहनिर्माण सहकारी संस्था.

5. दुग्ध व्यवसाय:

   सहकारी दुग्ध संस्था दूध उत्पादकांना एकत्र आणून त्यांच्या दुधाला योग्य भाव मिळवून देतात. या संस्था दुग्ध प्रक्रिया आणि वितरण देखील करतात.

   उदाहरण: अमूल (AMUL).

6. मत्स्य व्यवसाय:

   सहकारी मत्स्य व्यवसाय संस्था मच्छीमारांना मदत करतात. त्यांना आवश्यक सुविधा पुरवतात आणि त्यांच्या उत्पादनांना बाजारपेठ मिळवून देतात.

7. इतर क्षेत्र:

   या व्यतिरिक्त, सहकार क्षेत्र शिक्षण, आरोग्य, आणि पर्यटन यांसारख्या क्षेत्रांमध्येही कार्यरत आहे.

सहकार कायदा हा सहकारी संस्थांच्या व्यवस्थापनासाठी आणि सदस्यांच्या हिताचे रक्षण करण्यासाठी तयार करण्यात आला आहे. या कायद्यानुसार, सहकारी संस्थांनी सभासदांना सहकार्य करणे, त्यांच्या समस्यांचे निराकरण करणे आणि संस्थेच्या विकासात त्यांना सामावून घेणे अपेक्षित आहे.

या कायद्यात सभासदांना समान संधी, लोकशाही पद्धतीने व्यवस्थापन आणि पारदर्शक कारभाराची हमी दिलेली आहे.

अनेक सहकारी संस्थांमध्ये कायद्याचे पालन केले जाते आणि सभासदांना योग्य सहकार्य मिळते. भाग विकास कार्यक्रमांमध्ये सदस्यांना सहभागी करून घेतले जाते आणि त्यांच्या हिताचे रक्षण केले जाते.

परंतु काही ठिकाणी सत्ताधारी लोकांकडून गैरव्यवहार आणि भ्रष्टाचार होण्याची शक्यता असते. काहीजण स्वतःचे हित साधण्यासाठी संस्थेच्या निधीचा गैरवापर करतात, ज्यामुळे सभासदांचे नुकसान होते.

*राजकीय हस्तक्षेप: काही सहकारी संस्थांवर राजकीय दबाव असतो, ज्यामुळे गैरव्यवहारांना प्रोत्साहन मिळते.

*अ Purified Purified: व्यवस्थापनातील काही लोकांची लालची वृत्ती आणि कायद्याचे योग्य ज्ञान नसणे.

*Lack of transparency: संस्थेच्या कारभारात पारदर्शकता नसल्यामुळे गैरव्यवहार उघडकीस येत नाहीत.

*जागरूकता: सभासदांनी त्यांच्या हक्कांसाठी जागरूक राहणे आणि संस्थेच्या कारभारात सक्रिय सहभाग घेणे आवश्यक आहे.

*पारदर्शकता: संस्थेच्या कारभारात पूर्ण पारदर्शकता असावी आणि नियमितपणे ऑडिट केले जावे.

*कायदेशीर कारवाई: गैरव्यवहार उघडकीस आल्यास दोषी व्यक्तींवर कठोर कायदेशीर कारवाई केली जावी.