बलुतेदारी ही प्राचीन भारतीय ग्रामीण अर्थव्यवस्थेची एक महत्त्वाची सामाजिक व आर्थिक व्यवस्था होती. ती मुख्यतः महाराष्ट्रातील गावकुसातील जीवनाला आधार देणारी होती. बलुतेदारी व्यवस्थेमध्ये गावातील शेतकऱ्यांना आणि विविध सेवा पुरवणाऱ्या लोकांना एकत्र आणून परस्परावलंबित्वावर आधारित व्यवस्था होती.

बलुतेदारी व्यवस्थेची रचना:

1. 12 बलुते (गावातील सेवा पुरवणारे समुदाय):

बलुतेदारी व्यवस्थेत 12 बलुते (व्यवसाय गट) होते, ज्यामध्ये प्रत्येक गटाचा गावाच्या अर्थव्यवस्थेत महत्त्वाचा वाटा होता. हे 12 बलुते पुढीलप्रमाणे आहेत:

सुतार: लाकडी वस्तू तयार करणारा.

लोहार: लोखंडी वस्तू तयार करणारा.

कुंभार: मातीची भांडी तयार करणारा.

चांभार: चामड्याच्या वस्तू तयार करणारा.

नाईक (न्हावी): दाढी व केस कापणारा.

भाट (वडार): दगडी बांधकाम करणारा.

गुरव: देवस्थानांच्या पूजा करणारा.

पानसरे: पानांची विक्री करणारा.

कोळी: मच्छीमार व विणकाम करणारा.

धोबी: कपडे धुणारा.

माळी: फुले, फळे आणि भाज्या पुरवणारा.

शिंपी: कपडे शिवणारा.

2. 25 अलुते (पूरक सेवा करणारे समुदाय):

12 बलुत्यांखेरीज गावातील गरजा पूर्ण करणाऱ्या इतर 25 सेवा गटांना "अलुते" म्हटले जात असे. यात वादक, मेकअप करणारे, शिकारी, मेंढपाळ, भिक्षुक इत्यादी गट समाविष्ट होते.

3. गावाच्या प्रमुख शेतकऱ्यांची जबाबदारी:

बलुतेदारीत शेतकरी हे केंद्रबिंदू होते. ते बलुतेदारांना अन्न, धान्य, वस्त्र किंवा शेतीसाठी आवश्यक वस्तू देत असत.

4. परस्परावलंबित्व:

बलुतेदारी व्यवस्थेमध्ये सर्व समुदाय एकमेकांवर अवलंबून होते. प्रत्येकाने आपल्या व्यवसायातून गावातील इतरांना सेवा द्यावी, असे संकेत होते.

5. शेतकरी व बलुतेदार यांचा संबंध:

बलुतेदारांना त्यांच्या सेवांच्या बदल्यात शेतकरी दरवर्षी ठरावीक धान्य किंवा माल देत असत. यालाच "बलुतं" म्हणत.

6. ग्रामव्यवस्थेतील महत्त्व:

बलुतेदारी व्यवस्थेमुळे गावातील सर्व लोकांना रोजगार मिळत असे आणि गावकुसातील जीवन सुस्थितीत राहात असे.

बलुतेदारी व्यवस्थेचा महत्त्वाचा हेतू:

बलुतेदारी व्यवस्थेमुळे ग्रामजीवन सुसंघटित होते, आणि लोकांमध्ये आर्थिक व सामाजिक एकात्मता टिकून राहत होती. तथापि, ही व्यवस्था नंतर अस्पृश्यता व सामाजिक विषमतेमुळे विवादास्पद ठरली.

टीप: आधुनिक काळात बलुतेदारी व्यवस्था इतिहासजमा झाली असली तरी ती ग्रामीण भारताच्या समाजशास्त्रीय रचनेचा एक महत्त्वाचा भाग होती.

बलुतेदारी व्यवस्थेची रचना:

बलुतेदारी ही महाराष्ट्रातील एक पारंपरिक सामाजिक आणि आर्थिक व्यवस्था होती. या ব্যবস্থेत, गावगाड्यातील विविध व्यावसायिक आणि कारागीर विशिष्ट सेवा पुरवत असत, ज्याच्या बदल्यात त्यांना शेतकरी आणि इतर ग्रामस्थांकडून धान्यरूपात मोबदला मिळत असे.

व्यवस्थेतील घटक:

कार्ये आणि जबाबदाऱ्या:

महत्व:

नियम आणि अटी:

बलुतेदारी व्यवस्था ही गावगाड्याचा आधार होती, पण कालांतराने ती कमी होत गेली.

अधिक माहितीसाठी आपण खालील संकेतस्थळांना भेट देऊ शकता: