बलुतेदारी ही प्राचीन भारतीय ग्रामीण अर्थव्यवस्थेची एक महत्त्वाची सामाजिक व आर्थिक व्यवस्था होती. ती मुख्यतः महाराष्ट्रातील गावकुसातील जीवनाला आधार देणारी होती. बलुतेदारी व्यवस्थेमध्ये गावातील शेतकऱ्यांना आणि विविध सेवा पुरवणाऱ्या लोकांना एकत्र आणून परस्परावलंबित्वावर आधारित व्यवस्था होती.

बलुतेदारी व्यवस्थेची रचना:

1. 12 बलुते (गावातील सेवा पुरवणारे समुदाय):

बलुतेदारी व्यवस्थेत 12 बलुते (व्यवसाय गट) होते, ज्यामध्ये प्रत्येक गटाचा गावाच्या अर्थव्यवस्थेत महत्त्वाचा वाटा होता. हे 12 बलुते पुढीलप्रमाणे आहेत:

सुतार: लाकडी वस्तू तयार करणारा.

लोहार: लोखंडी वस्तू तयार करणारा.

कुंभार: मातीची भांडी तयार करणारा.

चांभार: चामड्याच्या वस्तू तयार करणारा.

नाईक (न्हावी): दाढी व केस कापणारा.

भाट (वडार): दगडी बांधकाम करणारा.

गुरव: देवस्थानांच्या पूजा करणारा.

पानसरे: पानांची विक्री करणारा.

कोळी: मच्छीमार व विणकाम करणारा.

धोबी: कपडे धुणारा.

माळी: फुले, फळे आणि भाज्या पुरवणारा.

शिंपी: कपडे शिवणारा.

2. 25 अलुते (पूरक सेवा करणारे समुदाय):

12 बलुत्यांखेरीज गावातील गरजा पूर्ण करणाऱ्या इतर 25 सेवा गटांना "अलुते" म्हटले जात असे. यात वादक, मेकअप करणारे, शिकारी, मेंढपाळ, भिक्षुक इत्यादी गट समाविष्ट होते.

3. गावाच्या प्रमुख शेतकऱ्यांची जबाबदारी:

बलुतेदारीत शेतकरी हे केंद्रबिंदू होते. ते बलुतेदारांना अन्न, धान्य, वस्त्र किंवा शेतीसाठी आवश्यक वस्तू देत असत.

4. परस्परावलंबित्व:

बलुतेदारी व्यवस्थेमध्ये सर्व समुदाय एकमेकांवर अवलंबून होते. प्रत्येकाने आपल्या व्यवसायातून गावातील इतरांना सेवा द्यावी, असे संकेत होते.

5. शेतकरी व बलुतेदार यांचा संबंध:

बलुतेदारांना त्यांच्या सेवांच्या बदल्यात शेतकरी दरवर्षी ठरावीक धान्य किंवा माल देत असत. यालाच "बलुतं" म्हणत.

6. ग्रामव्यवस्थेतील महत्त्व:

बलुतेदारी व्यवस्थेमुळे गावातील सर्व लोकांना रोजगार मिळत असे आणि गावकुसातील जीवन सुस्थितीत राहात असे.

बलुतेदारी व्यवस्थेचा महत्त्वाचा हेतू:

बलुतेदारी व्यवस्थेमुळे ग्रामजीवन सुसंघटित होते, आणि लोकांमध्ये आर्थिक व सामाजिक एकात्मता टिकून राहत होती. तथापि, ही व्यवस्था नंतर अस्पृश्यता व सामाजिक विषमतेमुळे विवादास्पद ठरली.

टीप: आधुनिक काळात बलुतेदारी व्यवस्था इतिहासजमा झाली असली तरी ती ग्रामीण भारताच्या समाजशास्त्रीय रचनेचा एक महत्त्वाचा भाग होती.