उद्याननिर्मिती ही एक कलाही आहे व शास्त्रही आहे. उद्यानविज्ञान (हॉर्टीकल्चर), स्थलशिल्प (लँडस्केप आर्किटेक्चर) व उद्यान वास्तुकला (लँडस्केप गार्डनिंग) ह्या उद्याननिर्मितीशी संबंधित अशा शाखा आहेत. त्यांपैकी उद्यानविज्ञान हा कृषिविज्ञानाचाच एक भाग असून त्याचा वनस्पतिविज्ञानाशी निकटचा संबंध आहे. स्थलशिल्प ही विसाव्या शतकातच उदयास आलेली शाखा होय. निसर्गतःच मनोरम असलेल्या भूभागाचे आकर्षक संयोजन करून त्याला आकर्षक वास्तुरूप देण्याचा प्रयत्न स्थलशिल्पशास्त्र करते. उद्यान वास्तुकलेत एखाद्या उद्यानातील वृक्षवेली, जलाशय आदींची शिल्पसदृश रचना करण्याचा प्रयत्न असतो, परंतु त्यातही आकर्षक वास्तुयोजन हेच उद्दिष्ट असते. इतर शास्त्रांप्रमाणेच उद्याननिर्मितीच्या शास्त्राची वाढ मानवाच्या बदलत्या दृष्टिकोनांवर अवलंबून असल्यामुळे अलीकडच्या काळात उपयुक्ततेनुसार उद्यानाच्या मूळ कल्पनेत बरेच फेरबदल झालेले आहेत. एकोणिसाव्या शतकापर्यंत प्रचलित असलेली निसर्गोद्यानाची कल्पना विसाव्या शतकात स्थलशिल्पाच्या व्यापक कल्पनेत परिणत झाली व त्यामुळे उद्याने व उपवने यांचा आता वास्तुशास्त्रीय दृष्टीने विचार होऊ लागला आहे.

प्रकार : उद्याने व उपवने यांचे साधारणपणे पुढील आठ प्रकार करता येतील : (१) घरगुती, (२) फलोत्पादक, (३) शाकोत्पादक (भाजी पिकविणारा), (४) पुष्पोत्पादक, (५) आलंकारिक, (६) विहार व क्रीडा, (७) शास्त्रीय आणि (८) प्राणिसंग्रहोद्याने. यांपैकी काही उद्यानांतील उत्पादनांच्या विक्रीपासून उद्यानाच्या देखभालीसाठी आर्थिक मदतही होते.

(१) घरगुती (परसबाग) : भाजीपाला, फळझाडे व शोभिवंत फुलझाडे यांची घराभोवतालच्या जागेत फार पूर्वीपासून मांडणी करण्यात येत आहे. घरातील भाजीपाल्याची गरज भागविणे हा या उद्यानाचा प्रमुख उद्देश असून शोभा देणे हा दुय्यम उपयोग असतो. मुळे, गाजरे, टोमॅटो, कोथिंबीर इत्यादींचे वाफे तसेच शक्य तेथे द्राक्षे, तोंडली, काकडी, भोपळे इत्यादींच्या वेलांचे मांडव यांची योजना करण्यात येते.

(२) फलोत्पादक : जमिनीच्या मगदुराप्रमाणे, हवामानाच्या परिस्थितीप्रमाणे आणि आर्थिकदृष्ट्या परवडणाऱ्या निरनिराळ्या प्रकारच्या फळझाडांची उद्यानांत लागवड करतात. उष्ण कटिबंधात केळी, अननस, आंबे उपोष्ण कटिबंधात खजूर, मोसंबी, संत्रे इत्यादी उष्ण समशीतोष्ण कटिबंधात अलुबुखार, अंजीर, द्राक्षे आणि थंड समशीतोष्ण कटिबंधात सफरचंद, नासपती यांसारखी फळझाडे लावतात. साधारणतः द्राक्षे, संत्री, मोसंबी, केळी, सफरचंद, चिकू वगैरे फळे महत्त्वाची समजतात. फलोत्पादनात हवामान, जमीन, लागवड, उत्पादन विक्रीची सोय वगैरे बाबी महत्त्वाच्या आहेत [→ फळबाग].

(३) शाकोत्पादक : भाजीपाला पिकविण्याचे पुढील प्रकार प्रचारात असलेले आढळतात : (अ) व्यापारी तत्त्वावर उत्पादन. अनुकूल हवामान व सुपीक जमीन असलेल्या उद्यानांत योग्य भाजीपाला मोठ्या क्षेत्रात लावून जलदगती वाहनांनी नजीकच्या शहरांत किंवा दूरवर विक्रीसाठी पाठवितात. (आ) आसपासच्या शहरात भाजीपाल्याला नेहमी मागणी असल्यामुळे जास्त किंमत मिळते म्हणून त्या त्या पिकाच्या नेहमीच्या हंगामाच्या थोडे आधी वा मागाहून गैरहंगामी लागवड करतात. (इ) लहान प्रमाणावर, वैयक्तिक गरज भागविण्यासाठी आणि स्थानिक लोकांना विकण्याकरिता भाजीपाल्याची पैदास करतात. सर्वसाधारणपणे कोबी, फुलावर, नवलकोल, भोपळा, टोमॅटो, काकडी, वांगी इ. भाजीपाल्यांची लागवड करण्यात येते [→ भाजीपाला].

(४) पुष्पोत्पादक : फार पूर्वीपासून लोकांना फुलांची आवड असल्यामुळे फुलांना नेहमीच मागणी असते आणि त्यामुळे पुष्पोत्पादनाचा धंदा आजही महत्त्वाचा समजला जातो. सौंदर्यवर्धन, अत्तरे, सजावट, विविध धार्मिक कार्ये इत्यादींसाठी फुलांचा उपयोग होतो. फुलांसाठी जगभर दरसाल कोट्यावधी रुपये खर्च केले जातात. एकट्या मुंबई शहरात वर्षाकाठी सु. तीन कोटी रुपये किंमतीच्या फुलांची उलाढाल होते. अमेरिकेत १९६० साली सत्तर कोटी डॉलर किंमतीची फुले विकली गेली. भारतातून गुलाबाची फुले निर्यात केली जातात.

फुलांच्या पैदाशीसाठी अनुकूल हवामान, सकस व चांगल्या निचऱ्याची जमीन, योग्य मशागत, पाण्याची सोय, रोगराईवर उपाययोजना इत्यादींचा सखोल विचार करावा लागतो. फुलझाडे हंगामी, वर्षायू (एक वर्ष जगणारी) व बहुवर्षायू (अनेक वर्षे जगणारी) अशी तीन प्रकारची असतात. उदा., ॲस्टर हंगामी, डेलिया वर्षायू आणि गुलाब, मोगरा बहुवर्षायू आहेत. फुले साधी, आकर्षक रंगांची, सुवासिक वा गंधरहित असतात. भारतासारख्या देशात फुलझाडे सर्वसाधारणपणे उघड्या शेतजमिनीत लावतात. थंड प्रदेशांत विशिष्ट हंगामात ती काचगृहातून लावतात. हल्लीच्या सुधारलेल्या लागवडीच्या पद्धतीप्रमाणे योग्य ती मशागत करून खते व पाणी देऊन, छाटणी करून, रोगनाशके व कीटकनाशके वापरून फुलांचे उत्पादन २० ते २५ टक्क्यांनी वाढवता येते.

अनेक देशांतून राष्ट्रीय व स्थानिक पुष्पोत्पादनाच्या पुष्कळ संस्था आहेत. त्यात अमेरिकन पुष्पविक्रेत्या व सजावट करणाऱ्या उद्यानविद्या संस्थेचे स्थान प्रमुख आहे. याशिवाय गुलाब, डेलिया, कार्नेशन यांसारख्या विशिष्ट फुलांबाबतच्या संस्थाही अमेरिकेत आहेत. भारतातही गुलाब संस्था आहेत. अमेरिकेतील काही व्यापारी संस्थांकडे तारेने मागणी केल्यास त्या देशातील कोणत्याही शहरात त्या संस्था ताबडतोब फुलांचा पुरवठा करतात.

(५) आलंकारिक : समारंभ, धार्मिक कार्ये यांच्या निमित्ताने वास्तूच्या आतबाहेर निसर्गसदृश्य वनश्रीची शोभा निर्माण करण्यात येते. यासाठी निरनिराळी झाडे लावलेल्या कुंड्यांचा वापर करण्यात येतो. हल्ली घराच्या गच्चीवरही बागा तयार करण्यात येतात. पुरेशा जागेच्या अभावी किंवा प्रतिकूल हवामानामुळे जपान, चीन वगैरे देशांत दगड, गोटे, वाळू, काटक्या तसेच खुज्या वृक्षादिकांचा वापर करून आलंकारिक उद्याने तयार करतात.

(६) विहार व क्रीडा : नगरे व शहरे यांच्यापासून फार दूर नसलेल्या विस्तीर्ण क्षेत्रातील नैसर्गिक साधने जतन करून सार्वजनिक उपवने तयार करण्यात येतात. त्यांना क्रीडावनेही म्हणतात. यांची मांडणी नद्या, तलाव, डोंगर किंवा सौंदर्यपूर्ण दऱ्या तसेच जुने वाडे किंवा वास्तु-अवशेष यांच्याभोवती करण्यात येते. यात दोन्ही बाजूला उंच कडे असलेले मार्ग, गुहा, पाण्याचे धबधबे, गरम पाण्याचे झरे, डोंगरी सुळके, जुनी प्रंचड झाडे, भिन्न वनस्पतिसमूह, विविध प्रकारचे पशुपक्षी, नदी नाले आणि लहान मोठे तलाव वगैरेंसारखे मन प्रसन्न करणारे प्रकार शक्यतेनुसार राखलेले असतात. विहारासाठी बांधलेल्या उद्यानात सहली, पोहणे, नौकाविहार, निसर्गशोभा अवलोकन इत्यादींसाठी खास सोयी असतात. सांघिक खेळ, मनोरंजन इत्यादींसाठी अलग जागा योजण्यात येतात. छत्र्या, चबुतरे, बाके, उतरंडी, पायऱ्या, झोपाळे, प्राणिसंग्रहालय, छोटी आगगाडी यांची लहान थोरांसाठी योजना केलेली असते. सहलीसाठी येणाऱ्या नागरिकांना विसाव्यासाठी घरे, तंबू वा झोपड्यांची सोय केलेली असते. नैसर्गिक परिसरात सामावून जाईल असे उपहारगृहही असते. महाराष्ट्रात मुंबईनजिक बोरीवली भागात व चंद्रपूर जिल्ह्यात ताडोबा येथे अशी क्रीडावने आहेत. पाश्चात्त्य देशांत व्हिएन्नामधील बेल्व्हडीर, इंग्लंडमधील ब्लेनिम, स्वीडनमधील ट्रॉटिंगशोम व रशियातील पीटरहॉफ ही क्रीडावने सुप्रसिद्ध आहेत. अशा क्रीडावनांत लोकांना कमीत कमी खर्चात आणि वेळात जाता यावे म्हणून सार्वजनिक भाडोत्री वाहनांची (बस, आणि आगगाडी वगैरे) सोय करण्यात येते. कोणत्या ठिकाणी काय पहाण्यासारखे आहे, कोठल्या ठिकाणापासून नैसर्गिक देखावा उत्कृष्ट दिसेल, वनातील प्रेक्षणीय स्थळे, पशुपक्षी यांची माहिती देणारी पत्रके, नकाशे व फलक यांची योजना केलेली असते. त्यामुळे मनोरंजनाबरोबरच ज्ञान मिळण्याचे उद्दिष्टही साध्य होते. क्रीडावनात येणाऱ्यांना गोफणी, तिरकमठे, हवाई बंदूका इ. आयुधे बरोबर नेण्याची त्याचप्रमाणे तेथील पशुपक्षी भितील असे कोणतेही कृत्य करण्याची बंदी असते. क्रीडास्थानात सुधारणा म्हणून फक्त मुलांसाठी कॅलिफोर्नियात डिझनीलँडसारखे करमणूकीचे स्थान निर्माण केले गेले आहे. तेथील बाल-करमणूक- केंद्रात विविध प्रकारचे खेळ, परीकथांतील दृश्ये, रेड इंडियन लोकांच्या वसाहतीची दृश्ये इ. अनेक मनोरंजक प्रकार आहेत [→ डिझनीलँड].

सामान्य जनतेचे मनोरंजन, शहरांची शोभा, मोकळी जागा व चांगली हवा या दृष्टीने उद्यानांचे शहरातील स्थान महत्त्वाचे आहे व यासाठी शहरातील लोकसंख्येवर त्यांचे प्रमाण ठरविण्यात आले आहे. अलास्कातील किटिमॅट, स्वीडनमधील वालिंग्बी, ब्राझीलमधील ब्राझील्या आणि भारतातील चंदीगड येथे अशी मानके निश्चित करण्यात आली आहेत. आपल्या घरापासून क्रीडावनात जाण्याला पंधरा मिनिटांपेक्षा कमी वेळ लागावा असे ठरवून क्रीडावनासाठी १·३० ते २·४५ हेक्टर क्षेत्राची शिफारस करण्यात आलेली आहे. विश्रांतीसाठी, पादचाऱ्यांसाठी, शहराच्या मध्यभागी, खास बाजाराजवळ, सहकारी घरबांधणीजवळ असे शहरातील उद्यानांचे आयोजन असते. दिवसेंदिवस कमी होत जाणाऱ्या नैसर्गिक मोकळ्या जागांमुळे राष्ट्रीय उपवनांचे महत्त्व वाढले आहे. वन्य पशू व नैसर्गिक वृक्षसंपत्ती वाढविण्यासाठी त्यांना योग्य ते संरक्षण मिळावे या हेतूने राखीव उपवने निर्माण केली जात आहेत [→ वन्य जीवांचे आश्रयस्थान].

(७) शास्त्रीय : वनस्पतींचे शास्त्रीयरीत्या संवर्धन करणे, विविध प्रकारच्या वनस्पतींचा संग्रह करणे, वनस्पतींसंबंधी संशोधन चालू ठेवणे इ. उद्देशांनी शास्त्रीय उद्याने तयार करण्यात येतात [→ शास्त्रीय उद्याने].

(८) प्राणिसंग्रहोद्याने : आपल्या देशाच्या निरनिराळ्या भागांत तसेच निरनिराळ्या परदेशांत आढळणाऱ्या महत्त्वाच्या प्राण्यांचा संग्रह करून जिवंत प्राण्यांच्या निरीक्षणाने प्राणिशास्त्राच्या अभ्यासाला चालना देणे हा प्राणिसंग्रहोद्यानांचा हेतू आहे. भारतात मुंबई, कलकत्ता व म्हैसूर येथे अशी उद्याने आहेत [→ प्राणिसंग्रहोद्याने].

धन्यवाद...!!