विकासाची प्रक्रिया समजून घेण्यासाठी विकासातील पायाभूत गोष्टी समजून घेऊन विकासामध्ये असणाऱ्या विविध त्याची कारणे समजून घ्यायला हवीत विकासातील पायाभूत गोष्टी म्हणजेच विकासाची तत्वे आहेत.

मानवी विकासाची प्रक्रिया विशिष्ट क्रमाने होत असते .विकासाचे टप्पे एकमेकांशी निगडित असतात विकासाच्या प्रक्रियेचा क्रम व आकृतिबंध ठराविक असला तरीही व्यक्तीनुसार व विकासाच्या अवस्थेनुसार विकासाच्या गतीमध्ये बदल होतात. विकासाची प्रक्रिया समजून घेण्यासाठी विकासातील पायाभूत गोष्टी समजून घेऊन विकासामध्ये असणाऱ्या विविध त्याची कारणे समजून घ्यायला हवीत विकासातील पायाभूत गोष्टी म्हणजेच विकासाची तत्वे आहेत विकास ही सतत प्रक्रिया आहे विकास होतांना बदल होतात विकासाच्या सर्व अंगांनी विकासाची तत्वे लागू होतात विकासाची त्यानुसार विकासाची तत्वे दिलेली आहे.

विकासाची तत्वे खालीलप्रमाणे आहेत.

1. विकासामध्ये बदलांचा समावेश असतो.

2. विकास ही सतत प्रक्रिया असते .

3. विकासाचे पूर्वकथन करता येते 

4. विकास सामान्यांकडून विशिष्ट कडे होतो

5.विकासाची गती भिन्न असते 

6.विकासामध्ये व्यक्ती भिन्नता असते

7. विकासाच्या निरनिराळ्या अंगा मध्ये परस्पर संबंध असतो

8 .विकास ही परिपक्व अध्ययनाची निष्पत्ती असते

विकासाचे तत्त्व अनेक दृष्टीने विशद करता येते. येथे काही प्रमुख स्पष्टीकरणे दिली आहेत:

1. आर्थिक विकास (Economic Development):

   आर्थिक विकास म्हणजे देशाच्या किंवा प्रदेशाच्या अर्थव्यवस्थेत होणारी वाढ. यात खालील गोष्टींचा समावेश होतो:

   • उत्पादन वाढ: वस्तू आणि सेवांच्या उत्पादनात वाढ होणे.
   • GDP मध्ये वाढ: सकल राष्ट्रीय उत्पादनात (Gross Domestic Product) वाढ होणे, ज्यामुळे लोकांचे जीवनमान सुधारते.
   • औद्योगिकीकरण: नवीन उद्योगधंदे सुरू होणे आणि त्यांचा विकास होणे.
   • रोजगार निर्मिती: लोकांसाठी नवीन नोकरीच्या संधी निर्माण होणे.
2. सामाजिक विकास (Social Development):

   सामाजिक विकास म्हणजे समाजाच्या गुणवत्तेत सुधारणा करणे. यात खालील गोष्टींचा समावेश होतो:

   • शिक्षण: लोकांना चांगले शिक्षण मिळणे, साक्षरता वाढणे.
   • आरोग्य: लोकांचे आरोग्य सुधारणे, वैद्यकीय सुविधा उपलब्ध होणे.
   • गरिबी निर्मूलन: गरिबी कमी करणे, लोकांना चांगले जीवन जगण्याची संधी मिळणे.
   • समानता: समाजात समानता प्रस्थापित करणे, कोणताही भेदभाव न करणे.
3. पर्यावरण विकास (Environmental Development):

   पर्यावरण विकास म्हणजे पर्यावरणाचे रक्षण करून विकास करणे. यात खालील गोष्टींचा समावेश होतो:

   • नैसर्गिक साधनसंपत्तीचे जतन: पाणी, जमीन, जंगल यांचे संरक्षण करणे.
   • प्रदूषण नियंत्रण: हवा, पाणी आणि मातीचे प्रदूषण कमी करणे.
   • renewable ऊर्जा: सौर ऊर्जा, पवन ऊर्जा यांसारख्या renewable ऊर्जा स्रोतांचा वापर करणे.
4. मानवी विकास (Human Development):

   मानवी विकास म्हणजे लोकांचे जीवनमान उंचावणे, त्यांना अधिक संधी उपलब्ध करून देणे. यात खालील गोष्टींचा समावेश होतो:

   • आयुष्यमान वाढ: लोकांचे सरासरी आयुष्य वाढणे.
   • शिक्षण: चांगले शिक्षण मिळण्याची संधी मिळणे.
   • उत्पन्न वाढ: लोकांच्या उत्पन्नात वाढ होणे, ज्यामुळे ते चांगले जीवन जगू शकतील.
   • समानता: लिंग, जात, धर्म या आधारावर कोणताही भेदभाव न करणे.

विकासाचे हे विविध पैलू एकमेकांशी जोडलेले आहेत आणि एकbalanced व sustainable विकास साधण्यासाठी या सर्वांचा समन्वय असणे आवश्यक आहे.