भारत, जगातील सर्वात मोठी लोकशाही आहे, जी विविधता आणि सहभागाचे उल्लेखनीय मिश्रण दर्शवते. 1947 मध्ये स्वातंत्र्य मिळाल्यापासून, भारताने लोकशाही व्यवस्था प्रस्थापित आणि राखण्यात लक्षणीय प्रगती केली आहे.

जगातील सर्वात मोठी लोकशाही असलेल्या भारतीय लोकशाहीची वैशिष्ट्ये कोणती याचा आढावा आपण सदर लेखात घेणार आहोत,

भारतीय लोकशाहीची काही प्रमुख वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे:

भारतीय लोकशाहीचे एक मूलभूत वैशिष्ट्य म्हणजे बहुवचनवादी समाज. भारत हा एक बहु-जातीय, बहुभाषिक आणि बहुसांस्कृतिक देश आहे, ज्यामध्ये विविध धार्मिक, भाषिक आणि प्रादेशिक गट आहेत.

भारताची लोकशाही चौकट या विविधतेला ओळखते आणि त्यात स्वतःला सामावून घेते, विविध समुदायांचे आणि त्यांच्या हितसंबंधांचे प्रतिनिधित्व आणि संरक्षण करण्यासाठी एक मंच प्रदान करते.

भारतीय लोकशाहीने सार्वत्रिक प्रौढ मताधिकाराच्या तत्त्वाचा अवलंब केला आहे, जिथे १८ वर्षे किंवा त्याहून अधिक वयाच्या प्रत्येक नागरिकाला मतदानाचा अधिकार आहे. ही सर्वसमावेशक निवडणूक प्रणाली हे सुनिश्चित करते की, सामाजिक स्थिती, जात, धर्म किंवा लिंग यांचा विचार न करता सर्व व्यक्तींचा देशाचे भविष्य घडवण्यासाठी हातभार आहे.

सार्वत्रिक प्रौढ मताधिकार राजकीय सहभाग वाढवते आणि नागरिकांमध्ये समानतेची भावना निर्माण करते.

ब्रिटीश आदर्शांनी प्रेरित होऊन भारत संसदीय सरकारचे अनुसरण करतो. भारताचे राष्ट्रपती एक औपचारिक प्रमुख, राष्ट्राचे प्रतिनिधित्व करतात, तर संसद सदस्यांद्वारे निवडलेले पंतप्रधान कार्यकारी अधिकार असतात.

संसदीय प्रणाली अधिकारांचे पृथक्करण आणि संतुलन सुनिश्चित करण्यासाठी जबाबदारीला प्रोत्साहन देते.

भारतीय लोकशाही एक संघराज्य संरचना प्रदर्शित करते, जी केंद्र सरकार आणि राज्य सरकार दोन्हीकडे अधिकार हस्तांतरित करते.

केंद्र आणि राज्य सरकारांमधील अधिकारांचे विभाजन विविध प्रादेशिक गरजा आणि आकांक्षांचे कार्यक्षम प्रशासन करण्यास अनुमती देते.भारतीय लोकशाहीची संघराज्य रचना, स्थानिक प्रशासनाचे महत्त्व ओळखून, एकता राखण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावते.

स्वतंत्र न्यायव्यवस्था हा भारतीय लोकशाहीचा पाया आहे. भारतीय संविधान निःपक्षपाती न्यायपालिकेची हमी देते, जे कायद्याचे राज्य राखते, वैयक्तिक हक्कांचे संरक्षण करते आणि कार्यकारी आणि विधिमंडळ शाखांवर नियंत्रण ठेवते.

भारतीय सर्वोच्च न्यायालय, उच्च न्यायालयांसह, नागरिकांच्या हक्कांचे संरक्षण करण्यात आणि संविधानाचा अर्थ लावण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावते.

भारतीय लोकशाहीतील मूलभूत अधिकार आणि मूलभूत कर्तव्यांचा समावेश संविधानात केला आहे.

मूलभूत अधिकारांमध्ये समानतेचा अधिकार, भाषण आणि अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य, धर्म स्वातंत्र्य आणि भेदभावापासून संरक्षण यांचा समावेश होतो.

यासह, मूलभूत कर्तव्ये राष्ट्राप्रती नागरिकांच्या जबाबदाऱ्यांवर भर देतात, जसे की संविधानाचा आदर करणे, सौहार्द वाढवणे आणि सार्वजनिक मालमत्तेचे संरक्षण करणे.अधिकार आणि कर्तव्ये यांच्यातील समतोल हे भारतीय लोकशाहीचे प्रमुख वैशिष्ट्य आहे.

भारत सरकारच्या राष्ट्रीय, राज्य आणि स्थानिक विविध स्तरांवर नियमित निवडणुका आयोजित केल्या जातात.

सत्तेचे शांततापूर्ण हस्तांतरण सुनिश्चित करून आणि नागरिकांना त्यांचे प्रतिनिधी निवडण्याची संधी प्रदान करून वेळोवेळी निवडणुका घेतल्या जातात.

स्वतंत्र निवडणूक आयोगाद्वारे समर्थित मुक्त आणि निष्पक्ष निवडणुका देशाच्या लोकशाही कार्याला हातभार लावतात.

भारतीय लोकशाही मुक्त प्रेस आणि मीडियाला परवानगी देते, माहितीचा प्रसार करण्यास सक्षम करते, सार्वजनिक वादविवादाला प्रोत्साहन देते आणि सत्तेत असलेल्यांना जबाबदार धरते.

पत्रकार आणि इतर माध्यम संस्था सार्वजनिक हिताच्या मुद्द्यांवर वार्तांकन करून आणि भ्रष्टाचार आणि सत्तेच्या दुरुपयोगाविरुद्ध पहारेकरी म्हणून काम करून लोकशाही मूल्यांचे रक्षण करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावतात.

भारतीय लोकशाहीची अनेक वैशिष्टय़े असली तरी तिला आव्हानांचाही सामना करावा लागतो. भ्रष्टाचार, जातीवर आधारित राजकारण, जातीयवाद, गरिबी आणि निरक्षरता हे काही अडथळे आहेत, जे भारतातील लोकशाही आदर्शांच्या पूर्ण पूर्ततेच्या मार्गात येतात. तथापि, या आव्हानांना न जुमानता, लोकशाहीप्रती भारताची बांधिलकी स्थिर राहिली आहे, आणि राष्ट्र आपल्या लोकशाही संस्थांचा विकास आणि बळकटीकरण करत आहे.