प्रतिकार (Resistance) आणि आवर्त प्रजनन (Recurrent Selection) या दोन वेगवेगळ्या प्रक्रिया आहेत, ज्या वनस्पती प्रजनन (Plant breeding) आणि जनुकीय सुधारणा (Genetic improvement) मध्ये वापरल्या जातात. त्यांची माहिती खालीलप्रमाणे आहे:

प्रतिकार (Resistance):

• अर्थ: प्रतिकार म्हणजे रोग, कीड किंवा इतर ताणांना (Stresses) तोंड देण्याची क्षमता. वनस्पतींमध्ये प्रतिकार क्षमता नैसर्गिकरित्या असते किंवा ती जनुकीय अभियांत्रिकी (Genetic engineering) वापरून विकसित केली जाते.
• उद्देश: पिकांचे नुकसान कमी करणे, उत्पादन वाढवणे आणि रासायनिक कीटकनाशकांचा वापर कमी करणे हा प्रतिकाराचा उद्देश आहे.
• प्रकार:
  • रोग प्रतिकार (Disease resistance): बुरशी, जीवाणू आणि विषाणूजन्य रोगांपासून बचाव.
  • कीड प्रतिकार (Insect resistance): किडींच्या हल्ल्यापासून बचाव.
  • ताण प्रतिकार (Stress resistance): दुष्काळ, जास्त तापमान, क्षारता इत्यादींपासून बचाव.

आवर्त प्रजनन (Recurrent Selection):

• अर्थ: आवर्त प्रजनन ही एक पद्धत आहे ज्यामध्ये विशिष्ट गुणधर्मांसाठी (Traits) वारंवार निवड केली जाते. निवडलेल्या वनस्पतींचे संकर (Hybridization) करून नवीन पिढी तयार केली जाते आणि ही प्रक्रिया अनेक पिढ्यांपर्यंत चालू ठेवल्या जाते.
• उद्देश: जनुकीय सुधारणा करणे, अपेक्षित गुणधर्म वाढवणे आणि अवांछित गुणधर्म कमी करणे हा आवर्त प्रजननाचा उद्देश आहे.
• प्रक्रिया:
  1. चांगल्या वनस्पतींची निवड (Selection of superior plants).
  2. निवडलेल्या वनस्पतींचे संकर (Hybridization of selected plants).
  3. नवीन पिढीचे मूल्यांकन (Evaluation of new generation).
  4. पुन्हा निवड आणि संकर (Re-selection and hybridization).

मुख्य फरक:

• प्रतिकार ही वनस्पतींची विशिष्ट ताणांना तोंड देण्याची क्षमता आहे, तर आवर्त प्रजनन ही जनुकीय सुधारणा करण्याची एक पद्धत आहे.
• प्रतिकारामध्ये विशिष्ट जनुके (Genes) वापरली जातात, तर आवर्त प्रजननामध्ये अनेक पिढ्यांपर्यंत निवड आणि संकर करून अपेक्षित गुणधर्म मिळवले जातात.

अधिक माहितीसाठी आपण खालील संकेतस्थळांना भेट देऊ शकता:

• राष्ट्रीय कृषी संशोधन संस्था (ICAR)