जैवतंत्रज्ञानाचा इतिहास अनेक वर्षांपासूनचा आहे. मानवी इतिहासात, सूक्ष्मजीवांमार्फत किण्वन प्रक्रिया (fermentation) वापरून अन्नपदार्थ बनवण्याची कला प्राचीन काळापासून अस्तित्वात आहे.

प्राचीन काळ:

• इ.स. पूर्व ६०००: किण्वन प्रक्रियेचा उपयोग करून बियर (beer) आणिdouble रोटी (bread) बनवण्याची सुरुवात झाली.
• इ.स. पूर्व ४०००: दही, चीज (cheese) आणि लोणचे (pickle) बनवण्यासाठी सूक्ष्मजीवांचा वापर केला गेला.

१९ वे शतक:

• लुई पाश्चर (Louis Pasteur) यांनी किण्वन प्रक्रियेत सूक्ष्मजीवांची भूमिका स्पष्ट केली.
• ग्रेगोर मेंडेल (Gregor Mendel) यांनी अनुवांशिकतेचे (genetics) नियम शोधले, जे जैवतंत्रज्ञानासाठी महत्त्वाचे ठरले.

२० वे शतक:

• १९१९: कार्ल एरेकी (Karl Ereky) यांनी ‘जैवतंत्रज्ञान’ (biotechnology) हा शब्द प्रथम वापरला.
• १९५३: जेम्स वॅटसन (James Watson) आणि फ्रान्सिस क्रिक (Francis Crick) यांनी डीएनएची (DNA) रचना शोधली, ज्यामुळे जनुकीय अभियांत्रिकीचा (genetic engineering) विकास झाला.
• १९७०: जनुकीय अभियांत्रिकीमध्ये नवीन तंत्रज्ञान विकसित झाले, ज्यामुळे डीएनएचे विभाजन (DNA cloning) करणे शक्य झाले.
• १९८०: इंसुलिन (insulin) आणि इतर औषधे बनवण्यासाठी जनुकीयmodified organisms (GMOs) चा वापर सुरू झाला.

२१ वे शतक:

• मानवी जीनोम प्रकल्पामुळे (Human Genome Project) मानवी डीएनएचा अभ्यास करणे सोपे झाले.
• CRISPR-Cas9 सारख्या तंत्रज्ञानामुळे जनुकीय संपादन (gene editing) करणे अधिक सोपे आणि प्रभावी झाले आहे.
• वैयक्तिकृत औषधोपचार (personalized medicine) आणि कृषी जैवतंत्रज्ञानात (agricultural biotechnology) मोठी प्रगती झाली आहे.

आज, जैवतंत्रज्ञान आरोग्य, कृषी, पर्यावरण आणि उद्योग अशा अनेक क्षेत्रांमध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावत आहे.

संदर्भ:

1. राष्ट्रीय जैवतंत्रज्ञान विकास धोरण DBT India