निसर्गाच्या लडिवाळ मांडीवर विसावलेल्या खेड्यांचा जीवनक्रम सौंदवाने माखलेला असतो. तसाच नानाविध सुरांच्या लकेरीनी मोहरून गेलेला असतो. त्यामुळे अनेक खेडी नेहमी ताजी व टवटवीत रानफुलांसारखी असतात. खेड्यातला थदिवस हा णजू पायांत आवाजांचे अलंकारः चालून जन्माला येत असतो.आहे.आहे.

निसर्गाच्या लडिवाळ मांडीवर विसावलेल्या खेड्यांचा जीवनक्रम सौंदवाने माखलेला असतो. तसाच नानाविध सुरांच्या लकेरीनी मोहरून गेलेला असतो. त्यामुळे अनेक खेडी नेहमी ताजी व टवटवीत रानफुलांसारखी असतात. खेड्यातला दिवस हा णजू पायांत आवाजांचे अलंकारः चालून जन्माला येत असतो.

अगदी पहाटेलाही अजून पुरती जाग आलेली नसते. तेव्हा खेड्यामध्ये टोपलीखाली डालून ठेवलेल्या कोंबड्याला मात्र हमखास जाग आलेली असते. रात्रीच्या तौन-साडेतीनपासूनच तो आपल्या कुरैबाज अन् नखरेल तानांनी आसमंत भारून टाकायला प्रारंभ करत असतो. हळूहळू या तानांची संख्या वाढत जाते. सादाला प्रतिसाद दिला जातो. एका वस्तीवरच्या कोंबड्याने बांग दिली, की त्या भागातल्या सान्या कोंबड्यांना कंठ फुटतो आण मग एकच कोलाहल सुरू होतो. एका विशिष्ट लगीत अन् ठेक्यात पहाटेला घातलेली ही साद अथर्मणावर पडल्या पडल्या मनात मुरवायला मोठी छान वाटते. मनातल्या मनात आणपही त्याला निःशब्द मनाने साद घालत असतो.

त्यानंतर संगीताचे दुसरे वादय हळूहळू वाजायला लागते, ते

म्णहजे घरातले दणळाचे जाते. घराघरांतल्या बायका कोंबड्यांच्या बांगबरोबर जाग्या होऊन चिणमीच्या प्रकाशात गच्च अंधाराला पातळ करत झोपलेल्या जात्याला गायला लावतात. त्या जात्याचा मंद, लयबद्ध, प्रौढ अन दमदार आवाज छोट्या-मोठ्या ताना व हरकती घेत आसमंतात भरून जातो.

घास घातल्यावर जात्यातून निणधारा भरडा आवाज, पीठ होताना देशरा सौम्य सूर आणगिळा मोकळा झाल्यावर जात्याने काढलेली प्रसन्न व कोमल सुरावट आईच्या ऊबदार अन् मंदणपे हाणलान्या मांडीवर मस्तक ठेवून ऐकता ऐकता आणप एका वेगळ्याच बातावरणात जातो. पापण्या जड झालेल्या असतात. अर्धवट जाग आलेली असते, अाला पिवळ्या प्रकाशाचा शिडकावा लाभलेला असल्याने घरातल्या साऱ्या वस्तूंना स्वप्निल रूप प्राप्त झालेले असते. त्या ओळखीच्या असूनही अनोळखी वाटत असतात अन् त्यात जात्याचे संगीत साच्या अंगावर

९६आत्यातून पीठ भुरुभुरू पडावे तसे सांडत असते. या • संगीताला आईच्या गळ्यातल्या गोड ओव्यांनी साथ दिलेली असते. त्यातून तिच्या मनातली लपून बसलेली स्वप्ने प्रकट होत असतात अन् त्यामुळे आणात आपले उरत नाही. मंदणपे हणलाच्या पापण्या केव्हा मिटतात हे समजत नाही. या संगीताला आईच्या अपार कष्टाचा आण अपार मायेचा मुलायम स्पर्श लाभलेला असतो, त्याची खुमारी केवळ शब्दातीत.

थोड्या वेळाने दिशांना आकार येत जातो. अवतीभवतीच्या वस्तूना त्यांचे असलेले रूप लाभत जाते. त्या वेळी मात्र गाऊन थकलेले कोंबडे मिटल्या चोचीने आपल्या सुटकेची वाट पाहत असतानाच चिमण्यांना कंठ फुटतो. कावळ्यांचे भरभरीत आवाजही पानाफांदयांतून सांडत असतात. व्हायोलिनचर हलक्या हाताने तारा छेडाव्यात तशी चिमण्यांची नाजूक चिवचिव सुरू झालेली असते. त्या घराच्या भिंतीवर एखादया झाडाच्या फांदीवर बसून सकाळची प्रार्थना म्हात

मध्येच झाडाच्या ढोलीतून हिरव्या रेघोट्या मारत • एखादा पोपट या संगीतात आपल्या सुराची भर घालत असतो. सकाळचे हे संगीत वाद्यवृंदासारखे वाटते. परस्परांना पूरक असणारे अन् तरीही भिन्नत्व असणारे हे नानाविध आवाज परस्परात इतके कालवले जातात, की

त्यांची एक वेगळीच मैफिल निर्माण होते. याच वेळेला एखादयाने पार्श्वसंगीत दयावे, तसे काही आवाज त्यामध्ये मिसळत जातात. त्यात एखाद्या कंटाळलेल्या वासराचा दुधासाठी आसुसलेला टाहो असतो, बकरीची भरभरीत झांज मध्येच वाजते. गोठ्यात बांधलेल्या जनावरांच्या गळ्यातल्या घंटा काचेच्या नाजूक बांगड्यांचा आवाज व्हावा तशा बाजत असतात. त्यातच मग कासेखाली बसलेल्या बाईच्या गुडघ्यातले दुधाचे भांडे एकतारीचा सूर छेडत असते. धारेच्या या संगीतातही एक जादू असते. मोकळ्या भांड्यात सापडाच्या धारेचा आवाज गाण्याला प्रारंभ करताना निर्णयाच्या सुरासारखा असतो. मग भांडे जसजसे भरत जाते, तसतसा आवाजात लक्षणीय फरक पडत जातो. गळ्याशी दूध आल्यावर मग याच धारेचा आवाज गंभीर अन वजनदार बनतो. त्या वेळी पलीकडच्या विहिरीवरील चाक वाजत असते. एखादी बाई दोराला घागर बांधून ती ओढत असते. त्या वेळी किरट्या आवाजात तक्रार करणारे ते चाक सहज कुग चिही लक्ष वेधून घेत, असते. कुठेतरी एखादी मोटही त्या सुरात आपला सूर मिसळत असते. तो कुईकुई करणारा आवाज एखादया अशक्त पोराने किरकिरावे तसा वाटतो. मात्र या आवाजाकडे आपले लक्ष जातेच जाते.

आसमंतात सुरांचे, शब्दांचे आण आवाजांचे संमेलनच भरलेले असते. गावाला जाग आलेली असते. शाळेतली प्रार्थना मंदणपे आपल्या कानांवर येत असते. जनावरांचे हंबरण मध्येच वातावरणाला भारभूत करते. लहान मुलांचा आवाज बातावरणाला छेदून अवकाशात जात असतो. घरातल्या भांड्यांचे आवाज, धुण्याचा आवाज, भाकरी थापण्याचा आवाज काटक्या मोडण्याचा आबाज, कोरड्याशाला दिलेल्या फोडीचा तड़तड़ करणारा आवाज, ओठ मिटून रवीचे तोंड दाबून देणवान्या ताक घुसणळाच्या माठाचा आवाज, त्याबरोबर स्स्स्स् असा आवाज काणडाच्या गौणळीचा आवाज, नानाविध पशुपक्ष्यांचे आवाज दूर घुमघुमत रा झन्याचा आवाज, ओढ्याची खळखळ, पानांची सळसळ, मध्येच फाटकन केरा चाबकाचा आवाज रस्त्यावर अकारण भुणकाया कुत्र्यांचा आवाज, किडामुंगी टिपण्यासाठी बाहेर पणडाच्या कॉंबड्यांचा काँक्-कॉक् असा ठेका धरणारा आवाज, देवळातल्या नानाविध

१७आकारांच्या घंटांचा आवाज, नवजात कोकराचा मधल्या पट्टीचा आवाज, स्वयंपाक करणाऱ्या आईसमोर आठवून आठवून रडत बसणाऱ्या लेकराचा आवाज, जनावरांच्या हंबरण्याचा, त्यांना गायरानात नेताना येणारा शेकडो खुरांचा आवाज, घरकामात दंग झालेल्या एखादया सुनेच्या बांगड्यांचा आवाज! किती म्णहून सांगावेत?

आणप कानांत प्रणा णआन ऐकल्यावर आवाजांची दुनिया आपल्याभोवती फेर धरू लागते. हे सारे आवाज एकमेकांत कालवलेले असतात. वातावरणाला जिवंतणपा णआतात. आपल्या मनांना लसलसत्या सुरांचे पान आपोआप अकुइँलेले असते. आपले मनही मग आपोआप या नानाविध सुरांच्या संमेलनात तरंगत जाते.

निसर्गाच्या लडिवाळ मांडीवर विसावलेल्या खेड्यांचा जीवनक्रम सौंदवाने माखलेला असतो. तसाच नानाविध सुरांच्या लकेरीनी मोहरून गेलेला असतो. त्यामुळे अनेक खेडी नेहमी ताजी व टवटवीत रानफुलांसारखी असतात. खेड्यातला दिवस हा णजू पायांत आवाजांचे अलंकारः चालून जन्माला येत असतो.

अगदी पहाटेलाही अजून पुरती जाग आलेली नसते. तेव्हा खेड्यामध्ये टोपलीखाली डालून ठेवलेल्या कोंबड्याला मात्र हमखास जाग आलेली असते. रात्रीच्या तौन-साडेतीनपासूनच तो आपल्या कुरैबाज अन् नखरेल तानांनी आसमंत भारून टाकायला प्रारंभ करत असतो. हळूहळू या तानांची संख्या वाढत जाते. सादाला प्रतिसाद दिला जातो. एका वस्तीवरच्या कोंबड्याने बांग दिली, की त्या भागातल्या सान्या कोंबड्यांना कंठ फुटतो आण मग एकच कोलाहल सुरू होतो. एका विशिष्ट लगीत अन् ठेक्यात पहाटेला घातलेली ही साद अथर्मणावर पडल्या पडल्या मनात मुरवायला मोठी छान वाटते. मनातल्या मनात आणपही त्याला निःशब्द मनाने साद घालत असतो.

त्यानंतर संगीताचे दुसरे वादय हळूहळू वाजायला लागते, ते

म्णहजे घरातले दणळाचे जाते. घराघरांतल्या बायका कोंबड्यांच्या बांगबरोबर जाग्या होऊन चिणमीच्या प्रकाशात गच्च अंधाराला पातळ करत झोपलेल्या जात्याला गायला लावतात. त्या जात्याचा मंद, लयबद्ध, प्रौढ अन दमदार आवाज छोट्या-मोठ्या ताना व हरकती घेत आसमंतात भरून जातो.

घास घातल्यावर जात्यातून निणधारा भरडा आवाज, पीठ होताना देशरा सौम्य सूर आणगिळा मोकळा झाल्यावर जात्याने काढलेली प्रसन्न व कोमल सुरावट आईच्या ऊबदार अन् मंदणपे हाणलान्या मांडीवर मस्तक ठेवून ऐकता ऐकता आणप एका वेगळ्याच बातावरणात जातो. पापण्या जड झालेल्या असतात. अर्धवट जाग आलेली असते, अाला पिवळ्या प्रकाशाचा शिडकावा लाभलेला असल्याने घरातल्या साऱ्या वस्तूंना स्वप्निल रूप प्राप्त झालेले असते. त्या ओळखीच्या असूनही अनोळखी वाटत असतात अन् त्यात जात्याचे संगीत साच्या अंगावर

९६आत्यातून पीठ भुरुभुरू पडावे तसे सांडत असते. या • संगीताला आईच्या गळ्यातल्या गोड ओव्यांनी साथ दिलेली असते. त्यातून तिच्या मनातली लपून बसलेली स्वप्ने प्रकट होत असतात अन् त्यामुळे आणात आपले उरत नाही. मंदणपे हणलाच्या पापण्या केव्हा मिटतात हे समजत नाही. या संगीताला आईच्या अपार कष्टाचा आण अपार मायेचा मुलायम स्पर्श लाभलेला असतो, त्याची खुमारी केवळ शब्दातीत.

थोड्या वेळाने दिशांना आकार येत जातो. अवतीभवतीच्या वस्तूना त्यांचे असलेले रूप लाभत जाते. त्या वेळी मात्र गाऊन थकलेले कोंबडे मिटल्या चोचीने आपल्या सुटकेची वाट पाहत असतानाच चिमण्यांना कंठ फुटतो. कावळ्यांचे भरभरीत आवाजही पानाफांदयांतून सांडत असतात. व्हायोलिनचर हलक्या हाताने तारा छेडाव्यात तशी चिमण्यांची नाजूक चिवचिव सुरू झालेली असते. त्या घराच्या भिंतीवर एखादया झाडाच्या फांदीवर बसून सकाळची प्रार्थना म्हात

मध्येच झाडाच्या ढोलीतून हिरव्या रेघोट्या मारत • एखादा पोपट या संगीतात आपल्या सुराची भर घालत असतो. सकाळचे हे संगीत वाद्यवृंदासारखे वाटते. परस्परांना पूरक असणारे अन् तरीही भिन्नत्व असणारे हे नानाविध आवाज परस्परात इतके कालवले जातात, की

त्यांची एक वेगळीच मैफिल निर्माण होते. याच वेळेला एखादयाने पार्श्वसंगीत दयावे, तसे काही आवाज त्यामध्ये मिसळत जातात. त्यात एखाद्या कंटाळलेल्या वासराचा दुधासाठी आसुसलेला टाहो असतो, बकरीची भरभरीत झांज मध्येच वाजते. गोठ्यात बांधलेल्या जनावरांच्या गळ्यातल्या घंटा काचेच्या नाजूक बांगड्यांचा आवाज व्हावा तशा बाजत असतात. त्यातच मग कासेखाली बसलेल्या बाईच्या गुडघ्यातले दुधाचे भांडे एकतारीचा सूर छेडत असते. धारेच्या या संगीतातही एक जादू असते. मोकळ्या भांड्यात सापडाच्या धारेचा आवाज गाण्याला प्रारंभ करताना निर्णयाच्या सुरासारखा असतो. मग भांडे जसजसे भरत जाते, तसतसा आवाजात लक्षणीय फरक पडत जातो. गळ्याशी दूध आल्यावर मग याच धारेचा आवाज गंभीर अन वजनदार बनतो. त्या वेळी पलीकडच्या विहिरीवरील चाक वाजत असते. एखादी बाई दोराला घागर बांधून ती ओढत असते. त्या वेळी किरट्या आवाजात तक्रार करणारे ते चाक सहज कुग चिही लक्ष वेधून घेत, असते. कुठेतरी एखादी मोटही त्या सुरात आपला सूर मिसळत असते. तो कुईकुई करणारा आवाज एखादया अशक्त पोराने किरकिरावे तसा वाटतो. मात्र या आवाजाकडे आपले लक्ष जातेच जाते.

आसमंतात सुरांचे, शब्दांचे आण आवाजांचे संमेलनच भरलेले असते. गावाला जाग आलेली असते. शाळेतली प्रार्थना मंदणपे आपल्या कानांवर येत असते. जनावरांचे हंबरण मध्येच वातावरणाला भारभूत करते. लहान मुलांचा आवाज बातावरणाला छेदून अवकाशात जात असतो. घरातल्या भांड्यांचे आवाज, धुण्याचा आवाज, भाकरी थापण्याचा आवाज काटक्या मोडण्याचा आबाज, कोरड्याशाला दिलेल्या फोडीचा तड़तड़ करणारा आवाज, ओठ मिटून रवीचे तोंड दाबून देणवान्या ताक घुसणळाच्या माठाचा आवाज, त्याबरोबर स्स्स्स् असा आवाज काणडाच्या गौणळीचा आवाज, नानाविध पशुपक्ष्यांचे आवाज दूर घुमघुमत रा झन्याचा आवाज, ओढ्याची खळखळ, पानांची सळसळ, मध्येच फाटकन केरा चाबकाचा आवाज रस्त्यावर अकारण भुणकाया कुत्र्यांचा आवाज, किडामुंगी टिपण्यासाठी बाहेर पणडाच्या कॉंबड्यांचा काँक्-कॉक् असा ठेका धरणारा आवाज, देवळातल्या नानाविध

१७आकारांच्या घंटांचा आवाज, नवजात कोकराचा मधल्या पट्टीचा आवाज, स्वयंपाक करणाऱ्या आईसमोर आठवून आठवून रडत बसणाऱ्या लेकराचा आवाज, जनावरांच्या हंबरण्याचा, त्यांना गायरानात नेताना येणारा शेकडो खुरांचा आवाज, घरकामात दंग झालेल्या एखादया सुनेच्या बांगड्यांचा आवाज! किती म्णहून सांगावेत?

आणप कानांत प्रणा णआन ऐकल्यावर आवाजांची दुनिया आपल्याभोवती फेर धरू लागते. हे सारे आवाज एकमेकांत कालवलेले असतात. वातावरणाला जिवंतणपा णआतात. आपल्या मनांना लसलसत्या सुरांचे पान आपोआप अकुइँलेले असते. आपले मनही मग आपोआप या नानाविध सुरांच्या संमेलनात तरंगत जाते.

अगदी पहाटेलाही अजून पुरती जाग आलेली नसते. तेव्हा खेड्यामध्ये टोपलीखाली डालून ठेवलेल्या कोंबड्याला मात्र हमखास जाग आलेली असते. रात्रीच्या तौन-साडेतीनपासूनच तो आपल्या कुरैबाज अन् नखरेल तानांनी आसमंत भारून टाकायला प्रारंभ करत असतो. हळूहळू या तानांची संख्या वाढत जाते. सादाला प्रतिसाद दिला जातो. एका वस्तीवरच्या कोंबड्याने बांग दिली, की त्या भागातल्या सान्या कोंबड्यांना कंठ फुटतो आण मग एकच कोलाहल सुरू होतो. एका विशिष्ट लगीत अन् ठेक्यात पहाटेला घातलेली ही साद अथर्मणावर पडल्या पडल्या मनात मुरवायला मोठी छान वाटते. मनातल्या मनात आणपही त्याला निःशब्द मनाने साद घालत असतो.

त्यानंतर संगीताचे दुसरे वादय हळूहळू वाजायला लागते, तेआहे.

निसर्गाच्या लडिवाळ मांडीवर विसावलेल्या खेड्यांचा जीवनक्रम सौंदवाने माखलेला असतो. तसाच नानाविध सुरांच्या लकेरीनी मोहरून गेलेला असतो. त्यामुळे अनेक खेडी नेहमी ताजी व टवटवीत रानफुलांसारखी असतात. खेड्यातला दिवस हा णजू पायांत आवाजांचे अलंकारः चालून जन्माला येत असतो.

अगदी पहाटेलाही अजून पुरती जाग आलेली नसते. तेव्हा खेड्यामध्ये टोपलीखाली डालून ठेवलेल्या कोंबड्याला मात्र हमखास जाग आलेली असते. रात्रीच्या तौन-साडेतीनपासूनच तो आपल्या कुरैबाज अन् नखरेल तानांनी आसमंत भारून टाकायला प्रारंभ करत असतो. हळूहळू या तानांची संख्या वाढत जाते. सादाला प्रतिसाद दिला जातो. एका वस्तीवरच्या कोंबड्याने बांग दिली, की त्या भागातल्या सान्या कोंबड्यांना कंठ फुटतो आण मग एकच कोलाहल सुरू होतो. एका विशिष्ट लगीत अन् ठेक्यात पहाटेला घातलेली ही साद अथर्मणावर पडल्या पडल्या मनात मुरवायला मोठी छान वाटते. मनातल्या मनात आणपही त्याला निःशब्द मनाने साद घालत असतो.

त्यानंतर संगीताचे दुसरे वादय हळूहळू वाजायला लागते, ते

म्णहजे घरातले दणळाचे जाते. घराघरांतल्या बायका कोंबड्यांच्या बांगबरोबर जाग्या होऊन चिणमीच्या प्रकाशात गच्च अंधाराला पातळ करत झोपलेल्या जात्याला गायला लावतात. त्या जात्याचा मंद, लयबद्ध, प्रौढ अन दमदार आवाज छोट्या-मोठ्या ताना व हरकती घेत आसमंतात भरून जातो.

घास घातल्यावर जात्यातून निणधारा भरडा आवाज, पीठ होताना देशरा सौम्य सूर आणगिळा मोकळा झाल्यावर जात्याने काढलेली प्रसन्न व कोमल सुरावट आईच्या ऊबदार अन् मंदणपे हाणलान्या मांडीवर मस्तक ठेवून ऐकता ऐकता आणप एका वेगळ्याच बातावरणात जातो. पापण्या जड झालेल्या असतात. अर्धवट जाग आलेली असते, अाला पिवळ्या प्रकाशाचा शिडकावा लाभलेला असल्याने घरातल्या साऱ्या वस्तूंना स्वप्निल रूप प्राप्त झालेले असते. त्या ओळखीच्या असूनही अनोळखी वाटत असतात अन् त्यात जात्याचे संगीत साच्या अंगावर

९६आत्यातून पीठ भुरुभुरू पडावे तसे सांडत असते. या • संगीताला आईच्या गळ्यातल्या गोड ओव्यांनी साथ दिलेली असते. त्यातून तिच्या मनातली लपून बसलेली स्वप्ने प्रकट होत असतात अन् त्यामुळे आणात आपले उरत नाही. मंदणपे हणलाच्या पापण्या केव्हा मिटतात हे समजत नाही. या संगीताला आईच्या अपार कष्टाचा आण अपार मायेचा मुलायम स्पर्श लाभलेला असतो, त्याची खुमारी केवळ शब्दातीत.

थोड्या वेळाने दिशांना आकार येत जातो. अवतीभवतीच्या वस्तूना त्यांचे असलेले रूप लाभत जाते. त्या वेळी मात्र गाऊन थकलेले कोंबडे मिटल्या चोचीने आपल्या सुटकेची वाट पाहत असतानाच चिमण्यांना कंठ फुटतो. कावळ्यांचे भरभरीत आवाजही पानाफांदयांतून सांडत असतात. व्हायोलिनचर हलक्या हाताने तारा छेडाव्यात तशी चिमण्यांची नाजूक चिवचिव सुरू झालेली असते. त्या घराच्या भिंतीवर एखादया झाडाच्या फांदीवर बसून सकाळची प्रार्थना म्हात

मध्येच झाडाच्या ढोलीतून हिरव्या रेघोट्या मारत • एखादा पोपट या संगीतात आपल्या सुराची भर घालत असतो. सकाळचे हे संगीत वाद्यवृंदासारखे वाटते. परस्परांना पूरक असणारे अन् तरीही भिन्नत्व असणारे हे नानाविध आवाज परस्परात इतके कालवले जातात, की

त्यांची एक वेगळीच मैफिल निर्माण होते. याच वेळेला एखादयाने पार्श्वसंगीत दयावे, तसे काही आवाज त्यामध्ये मिसळत जातात. त्यात एखाद्या कंटाळलेल्या वासराचा दुधासाठी आसुसलेला टाहो असतो, बकरीची भरभरीत झांज मध्येच वाजते. गोठ्यात बांधलेल्या जनावरांच्या गळ्यातल्या घंटा काचेच्या नाजूक बांगड्यांचा आवाज व्हावा तशा बाजत असतात. त्यातच मग कासेखाली बसलेल्या बाईच्या गुडघ्यातले दुधाचे भांडे एकतारीचा सूर छेडत असते. धारेच्या या संगीतातही एक जादू असते. मोकळ्या भांड्यात सापडाच्या धारेचा आवाज गाण्याला प्रारंभ करताना निर्णयाच्या सुरासारखा असतो. मग भांडे जसजसे भरत जाते, तसतसा आवाजात लक्षणीय फरक पडत जातो. गळ्याशी दूध आल्यावर मग याच धारेचा आवाज गंभीर अन वजनदार बनतो. त्या वेळी पलीकडच्या विहिरीवरील चाक वाजत असते. एखादी बाई दोराला घागर बांधून ती ओढत असते. त्या वेळी किरट्या आवाजात तक्रार करणारे ते चाक सहज कुग चिही लक्ष वेधून घेत, असते. कुठेतरी एखादी मोटही त्या सुरात आपला सूर मिसळत असते. तो कुईकुई करणारा आवाज एखादया अशक्त पोराने किरकिरावे तसा वाटतो. मात्र या आवाजाकडे आपले लक्ष जातेच जाते.

आसमंतात सुरांचे, शब्दांचे आण आवाजांचे संमेलनच भरलेले असते. गावाला जाग आलेली असते. शाळेतली प्रार्थना मंदणपे आपल्या कानांवर येत असते. जनावरांचे हंबरण मध्येच वातावरणाला भारभूत करते. लहान मुलांचा आवाज बातावरणाला छेदून अवकाशात जात असतो. घरातल्या भांड्यांचे आवाज, धुण्याचा आवाज, भाकरी थापण्याचा आवाज काटक्या मोडण्याचा आबाज, कोरड्याशाला दिलेल्या फोडीचा तड़तड़ करणारा आवाज, ओठ मिटून रवीचे तोंड दाबून देणवान्या ताक घुसणळाच्या माठाचा आवाज, त्याबरोबर स्स्स्स् असा आवाज काणडाच्या गौणळीचा आवाज, नानाविध पशुपक्ष्यांचे आवाज दूर घुमघुमत रा झन्याचा आवाज, ओढ्याची खळखळ, पानांची सळसळ, मध्येच फाटकन केरा चाबकाचा आवाज रस्त्यावर अकारण भुणकाया कुत्र्यांचा आवाज, किडामुंगी टिपण्यासाठी बाहेर पणडाच्या कॉंबड्यांचा काँक्-कॉक् असा ठेका धरणारा आवाज, देवळातल्या नानाविध

१७आकारांच्या घंटांचा आवाज, नवजात कोकराचा मधल्या पट्टीचा आवाज, स्वयंपाक करणाऱ्या आईसमोर आठवून आठवून रडत बसणाऱ्या लेकराचा आवाज, जनावरांच्या हंबरण्याचा, त्यांना गायरानात नेताना येणारा शेकडो खुरांचा आवाज, घरकामात दंग झालेल्या एखादया सुनेच्या बांगड्यांचा आवाज! किती म्णहून सांगावेत?

आणप कानांत प्रणा णआन ऐकल्यावर आवाजांची दुनिया आपल्याभोवती फेर धरू लागते. हे सारे आवाज एकमेकांत कालवलेले असतात. वातावरणाला जिवंतणपा णआतात. आपल्या मनांना लसलसत्या सुरांचे पान आपोआप अकुइँलेले असते. आपले मनही मग आपोआप या नानाविध सुरांच्या संमेलनात तरंगत जाते.

म्णहजे घरातले दणळाचे जाते. घराघरांतल्या बायका कोंबड्यांच्या बांगबरोबर जाग्या होऊन चिणमीच्या प्रकाशात गच्च अंधाराला पातळ करत झोपलेल्या जात्याला गायला लावतात. त्या जात्याचा मंद, लयबद्ध, प्रौढ अन दमदार आवाज छोट्या-मोठ्या ताना व हरकती घेत आसमंतात भरून जातो.

घास घातल्यावर जात्यातून निणधारा भरडा आवाज, पीठ होताना देशरा सौम्य सूर आणगिळा मोकळा झाल्यावर जात्याने काढलेली प्रसन्न व कोमल सुरावट आईच्या ऊबदार अन् मंदणपे हाणलान्या मांडीवर मस्तक ठेवून ऐकता ऐकता आणप एका वेगळ्याच बातावरणात जातो. पापण्या जड झालेल्या असतात. अर्धवट जाग आलेली असते, अाला पिवळ्या प्रकाशाचा शिडकावा लाभलेला असल्याने घरातल्या साऱ्या वस्तूंना स्वप्निल रूप प्राप्त झालेले असते. त्या ओळखीच्या असूनही अनोळखी वाटत असतात अन् त्यात जात्याचे संगीत साच्या अंगावर

९६आत्यातून पीठ भुरुभुरू पडावे तसे सांडत असते. या • संगीताला आईच्या गळ्यातल्या गोड ओव्यांनी साथ दिलेली असते. त्यातून तिच्या मनातली लपून बसलेली स्वप्ने प्रकट होत असतात अन् त्यामुळे आणात आपले उरत नाही. मंदणपे हणलाच्या पापण्या केव्हा मिटतात हे समजत नाही. या संगीताला आईच्या अपार कष्टाचा आण अपार मायेचा मुलायम स्पर्श लाभलेला असतो, त्याची खुमारी केवळ शब्दातीत.

थोड्या वेळाने दिशांना आकार येत जातो. अवतीभवतीच्या वस्तूना त्यांचे असलेले रूप लाभत जाते. त्या वेळी मात्र गाऊन थकलेले कोंबडे मिटल्या चोचीने आपल्या सुटकेची वाट पाहत असतानाच चिमण्यांना कंठ फुटतो. कावळ्यांचे भरभरीत आवाजही पानाफांदयांतून सांडत असतात. व्हायोलिनचर हलक्या हाताने तारा छेडाव्यात तशी चिमण्यांची नाजूक चिवचिव सुरू झालेली असते. त्या घराच्या भिंतीवर एखादया झाडाच्या फांदीवर बसून सकाळची प्रार्थना म्हातआहे.

निसर्गाच्या लडिवाळ मांडीवर विसावलेल्या खेड्यांचा जीवनक्रम सौंदवाने माखलेला असतो. तसाच नानाविध सुरांच्या लकेरीनी मोहरून गेलेला असतो. त्यामुळे अनेक खेडी नेहमी ताजी व टवटवीत रानफुलांसारखी असतात. खेड्यातला दिवस हा णजू पायांत आवाजांचे अलंकारः चालून जन्माला येत असतो.

अगदी पहाटेलाही अजून पुरती जाग आलेली नसते. तेव्हा खेड्यामध्ये टोपलीखाली डालून ठेवलेल्या कोंबड्याला मात्र हमखास जाग आलेली असते. रात्रीच्या तौन-साडेतीनपासूनच तो आपल्या कुरैबाज अन् नखरेल तानांनी आसमंत भारून टाकायला प्रारंभ करत असतो. हळूहळू या तानांची संख्या वाढत जाते. सादाला प्रतिसाद दिला जातो. एका वस्तीवरच्या कोंबड्याने बांग दिली, की त्या भागातल्या सान्या कोंबड्यांना कंठ फुटतो आण मग एकच कोलाहल सुरू होतो. एका विशिष्ट लगीत अन् ठेक्यात पहाटेला घातलेली ही साद अथर्मणावर पडल्या पडल्या मनात मुरवायला मोठी छान वाटते. मनातल्या मनात आणपही त्याला निःशब्द मनाने साद घालत असतो.

त्यानंतर संगीताचे दुसरे वादय हळूहळू वाजायला लागते, ते

म्णहजे घरातले दणळाचे जाते. घराघरांतल्या बायका कोंबड्यांच्या बांगबरोबर जाग्या होऊन चिणमीच्या प्रकाशात गच्च अंधाराला पातळ करत झोपलेल्या जात्याला गायला लावतात. त्या जात्याचा मंद, लयबद्ध, प्रौढ अन दमदार आवाज छोट्या-मोठ्या ताना व हरकती घेत आसमंतात भरून जातो.

घास घातल्यावर जात्यातून निणधारा भरडा आवाज, पीठ होताना देशरा सौम्य सूर आणगिळा मोकळा झाल्यावर जात्याने काढलेली प्रसन्न व कोमल सुरावट आईच्या ऊबदार अन् मंदणपे हाणलान्या मांडीवर मस्तक ठेवून ऐकता ऐकता आणप एका वेगळ्याच बातावरणात जातो. पापण्या जड झालेल्या असतात. अर्धवट जाग आलेली असते, अाला पिवळ्या प्रकाशाचा शिडकावा लाभलेला असल्याने घरातल्या साऱ्या वस्तूंना स्वप्निल रूप प्राप्त झालेले असते. त्या ओळखीच्या असूनही अनोळखी वाटत असतात अन् त्यात जात्याचे संगीत साच्या अंगावर

९६आत्यातून पीठ भुरुभुरू पडावे तसे सांडत असते. या • संगीताला आईच्या गळ्यातल्या गोड ओव्यांनी साथ दिलेली असते. त्यातून तिच्या मनातली लपून बसलेली स्वप्ने प्रकट होत असतात अन् त्यामुळे आणात आपले उरत नाही. मंदणपे हणलाच्या पापण्या केव्हा मिटतात हे समजत नाही. या संगीताला आईच्या अपार कष्टाचा आण अपार मायेचा मुलायम स्पर्श लाभलेला असतो, त्याची खुमारी केवळ शब्दातीत.

थोड्या वेळाने दिशांना आकार येत जातो. अवतीभवतीच्या वस्तूना त्यांचे असलेले रूप लाभत जाते. त्या वेळी मात्र गाऊन थकलेले कोंबडे मिटल्या चोचीने आपल्या सुटकेची वाट पाहत असतानाच चिमण्यांना कंठ फुटतो. कावळ्यांचे भरभरीत आवाजही पानाफांदयांतून सांडत असतात. व्हायोलिनचर हलक्या हाताने तारा छेडाव्यात तशी चिमण्यांची नाजूक चिवचिव सुरू झालेली असते. त्या घराच्या भिंतीवर एखादया झाडाच्या फांदीवर बसून सकाळची प्रार्थना म्हात

मध्येच झाडाच्या ढोलीतून हिरव्या रेघोट्या मारत • एखादा पोपट या संगीतात आपल्या सुराची भर घालत असतो. सकाळचे हे संगीत वाद्यवृंदासारखे वाटते. परस्परांना पूरक असणारे अन् तरीही भिन्नत्व असणारे हे नानाविध आवाज परस्परात इतके कालवले जातात, की

त्यांची एक वेगळीच मैफिल निर्माण होते. याच वेळेला एखादयाने पार्श्वसंगीत दयावे, तसे काही आवाज त्यामध्ये मिसळत जातात. त्यात एखाद्या कंटाळलेल्या वासराचा दुधासाठी आसुसलेला टाहो असतो, बकरीची भरभरीत झांज मध्येच वाजते. गोठ्यात बांधलेल्या जनावरांच्या गळ्यातल्या घंटा काचेच्या नाजूक बांगड्यांचा आवाज व्हावा तशा बाजत असतात. त्यातच मग कासेखाली बसलेल्या बाईच्या गुडघ्यातले दुधाचे भांडे एकतारीचा सूर छेडत असते. धारेच्या या संगीतातही एक जादू असते. मोकळ्या भांड्यात सापडाच्या धारेचा आवाज गाण्याला प्रारंभ करताना निर्णयाच्या सुरासारखा असतो. मग भांडे जसजसे भरत जाते, तसतसा आवाजात लक्षणीय फरक पडत जातो. गळ्याशी दूध आल्यावर मग याच धारेचा आवाज गंभीर अन वजनदार बनतो. त्या वेळी पलीकडच्या विहिरीवरील चाक वाजत असते. एखादी बाई दोराला घागर बांधून ती ओढत असते. त्या वेळी किरट्या आवाजात तक्रार करणारे ते चाक सहज कुग चिही लक्ष वेधून घेत, असते. कुठेतरी एखादी मोटही त्या सुरात आपला सूर मिसळत असते. तो कुईकुई करणारा आवाज एखादया अशक्त पोराने किरकिरावे तसा वाटतो. मात्र या आवाजाकडे आपले लक्ष जातेच जाते.

आसमंतात सुरांचे, शब्दांचे आण आवाजांचे संमेलनच भरलेले असते. गावाला जाग आलेली असते. शाळेतली प्रार्थना मंदणपे आपल्या कानांवर येत असते. जनावरांचे हंबरण मध्येच वातावरणाला भारभूत करते. लहान मुलांचा आवाज बातावरणाला छेदून अवकाशात जात असतो. घरातल्या भांड्यांचे आवाज, धुण्याचा आवाज, भाकरी थापण्याचा आवाज काटक्या मोडण्याचा आबाज, कोरड्याशाला दिलेल्या फोडीचा तड़तड़ करणारा आवाज, ओठ मिटून रवीचे तोंड दाबून देणवान्या ताक घुसणळाच्या माठाचा आवाज, त्याबरोबर स्स्स्स् असा आवाज काणडाच्या गौणळीचा आवाज, नानाविध पशुपक्ष्यांचे आवाज दूर घुमघुमत रा झन्याचा आवाज, ओढ्याची खळखळ, पानांची सळसळ, मध्येच फाटकन केरा चाबकाचा आवाज रस्त्यावर अकारण भुणकाया कुत्र्यांचा आवाज, किडामुंगी टिपण्यासाठी बाहेर पणडाच्या कॉंबड्यांचा काँक्-कॉक् असा ठेका धरणारा आवाज, देवळातल्या नानाविध

१७आकारांच्या घंटांचा आवाज, नवजात कोकराचा मधल्या पट्टीचा आवाज, स्वयंपाक करणाऱ्या आईसमोर आठवून आठवून रडत बसणाऱ्या लेकराचा आवाज, जनावरांच्या हंबरण्याचा, त्यांना गायरानात नेताना येणारा शेकडो खुरांचा आवाज, घरकामात दंग झालेल्या एखादया सुनेच्या बांगड्यांचा आवाज! किती म्णहून सांगावेत?

आणप कानांत प्रणा णआन ऐकल्यावर आवाजांची दुनिया आपल्याभोवती फेर धरू लागते. हे सारे आवाज एकमेकांत कालवलेले असतात. वातावरणाला जिवंतणपा णआतात. आपल्या मनांना लसलसत्या सुरांचे पान आपोआप अकुइँलेले असते. आपले मनही मग आपोआप या नानाविध सुरांच्या संमेलनात तरंगत जाते.

मध्येच झाडाच्या ढोलीतून हिरव्या रेघोट्या मारत • एखादा पोपट या संगीतात आपल्या सुराची भर घालत असतो. सकाळचे हे संगीत वाद्यवृंदासारखे वाटते. परस्परांना पूरक असणारे अन् तरीही भिन्नत्व असणारे हे नानाविध आवाज परस्परात इतके कालवले जातात, की

त्यांची एक वेगळीच मैफिल निर्माण होते. याच वेळेला एखादयाने पार्श्वसंगीत दयावे, तसे काही आवाज त्यामध्ये मिसळत जातात. त्यात एखाद्या कंटाळलेल्या वासराचा दुधासाठी आसुसलेला टाहो असतो, बकरीची भरभरीत झांज मध्येच वाजते. गोठ्यात बांधलेल्या जनावरांच्या गळ्यातल्या घंटा काचेच्या नाजूक बांगड्यांचा आवाज व्हावा तशा बाजत असतात. त्यातच मग कासेखाली बसलेल्या बाईच्या गुडघ्यातले दुधाचे भांडे एकतारीचा सूर छेडत असते. धारेच्या या संगीतातही एक जादू असते. मोकळ्या भांड्यात सापडाच्या धारेचा आवाज गाण्याला प्रारंभ करताना निर्णयाच्या सुरासारखा असतो. मग भांडे जसजसे भरत जाते, तसतसा आवाजात लक्षणीय फरक पडत जातो. गळ्याशी दूध आल्यावर मग याच धारेचा आवाज गंभीर अन वजनदार बनतो. त्या वेळी पलीकडच्या विहिरीवरील चाक वाजत असते. एखादी बाई दोराला घागर बांधून ती ओढत असते. त्या वेळी किरट्या आवाजात तक्रार करणारे ते चाक सहज कुग चिही लक्ष वेधून घेत, असते. कुठेतरी एखादी मोटही त्या सुरात आपला सूर मिसळत असते. तो कुईकुई करणारा आवाज एखादया अशक्त पोराने किरकिरावे तसा वाटतो. मात्र या आवाजाकडे आपले लक्ष जातेच जाते.

आसमंतात सुरांचे, शब्दांचे आण आवाजांचे संमेलनच भरलेले असते. गावाला जाग आलेली असते. शाळेतली प्रार्थना मंदणपे आपल्या कानांवर येत असते. जनावरांचे हंबरण मध्येच वातावरणाला भारभूत करते. लहान मुलांचा आवाज बातावरणाला छेदून अवकाशात जात असतो. घरातल्या भांड्यांचे आवाज, धुण्याचा आवाज, भाकरी थापण्याचा आवाज काटक्या मोडण्याचा आबाज, कोरड्याशाला दिलेल्या फोडीचा तड़तड़ करणारा आवाज, ओठ मिटून रवीचे तोंड दाबून देणवान्या ताक घुसणळाच्या माठाचा आवाज, त्याबरोबर स्स्स्स् असा आवाज काणडाच्या गौणळीचा आवाज, नानाविध पशुपक्ष्यांचे आवाज दूर घुमघुमत रा झन्याचा आवाज, ओढ्याची खळखळ, पानांची सळसळ, मध्येच फाटकन केरा चाबकाचा आवाज रस्त्यावर अकारण भुणकाया कुत्र्यांचा आवाज, किडामुंगी टिपण्यासाठी बाहेर पणडाच्या कॉंबड्यांचा काँक्-कॉक् असा ठेका धरणारा आवाज, देवळातल्या नानाविध

१७आकारांच्या घंटांचा आवाज, नवजात कोकराचा मधल्या पट्टीचा आवाज, स्वयंपाक करणाऱ्या आईसमोर आठवून आठवून रडत बसणाऱ्या लेकराचा आवाज, जनावरांच्या हंबरण्याचा, त्यांना गायरानात नेताना येणारा शेकडो खुरांचा आवाज, घरकामात दंग झालेल्या एखादया सुनेच्या बांगड्यांचा आवाज! किती म्णहून सांगावेत?

आणप कानांत प्रणा णआन ऐकल्यावर आवाजांची दुनिया आपल्याभोवती फेर धरू लागते. हे सारे आवाज एकमेकांत कालवलेले असतात. वातावरणाला जिवंतणपा णआतात. आपल्या मनांना लसलसत्या सुरांचे पान आपोआप अकुइँलेले असते. आपले मनही मग आपोआप या नानाविध सुरांच्या संमेलनात तरंगत जाते.