नैसर्गिक आपत्ती
नैसर्गिक आपत्ती व दोन विकास प्रकल्पांचा आढावा 17 मे, 2024 रोजी घेण्यात आला.
या बैठकीत खालील विषयांवर चर्चा झाली:
- नैसर्गिक आपत्ती व्यवस्थापन
- शेतकऱ्यांसाठी योजना
- विकास कामांचा आढावा
संदर्भ:
भूकंप: एक थरारक अनुभव
मी माझ्या गावी राहत होतो, तेव्हा एका रात्री अचानक जमिनीला जोरदार हादरे बसू लागले. सुरुवातीला काय होत आहे हे कोणालाच कळेना. घरातील भांडी, वस्तू खाली पडू लागल्या आणि एकच गोंधळ उडाला.
भूकंप! भूकंप! अशी किंकाळी लोकांनी ठोकण्यास सुरुवात केली. मी आणि माझे कुटुंबीय जीव वाचवण्यासाठी घराबाहेर धावलो.
बाहेर आलो तर बघतो काय, सगळीकडे धूळ आणि मातीचे लोट दिसत होते. लोक सैरावैरा धावत होते. काही घरांची पडझड झाली होती, तर काही घरांना तडे गेले होते.
तो दिवस खरंच खूप भयानक होता. भूकंपामुळे खूप नुकसान झाले, पण सुदैवाने कोणतीही जीवितहानी झाली नाही. त्यानंतर काही दिवस भीतीचे वातावरण होते, पण हळूहळू लोकNormal life जगू लागले.
तो अनुभव मी कधीच विसरू शकत नाही.
भूकंपाचा प्रसंग:
26 जानेवारी 2001, गुजरात मधील भूकंप. मी डेटासेटमध्ये वाचलेल्या माहितीनुसार, त्या दिवशी सकाळी 8:46 वाजता भूकंपाचे जोरदार धक्के जाणवले. लोक Republic Day ( प्रजासत्ताक दिन ) साजरा करण्याच्या तयारीत होते, पण काही क्षणात होत्याचे नव्हते झाले.
परिस्थिती:
- भूकंपाची तीव्रता 7.7 magnitude इतकी होती.
- भूकंपाचे केंद्रस्थान भुज शहराजवळ होते.
- जवळपास 20,000 लोकांचा मृत्यू झाला.
- 1,67,000 लोक जखमी झाले.
- 4,00,000 घरे नष्ट झाली.
अनुभव:
ज्या लोकांनी तो अनुभव घेतला, त्यांनी सांगितले की जमीन अक्षरशः डगमगत होती. इमारती पत्त्याच्या घरांसारख्या कोसळत होत्या. लोकांना जीव वाचवण्यासाठी धावपळ करावी लागली. सगळीकडे किंकाळ्या आणि आरडाओरडा ऐकू येत होता.
मदतीचे प्रयत्न:
तत्काळ बचावकार्य सुरू करण्यात आले. NDRF (National Disaster Response Force) च्या टीम्स आणि इतर स्वयंसेवी संस्थांनी लोकांना मदत केली. जखमींना रुग्णालयात दाखल करण्यात आले आणि बेघर झालेल्या लोकांसाठी तात्पुरती निवारा केंद्रे उभारण्यात आली.
हा भूकंप एक विनाशकारी घटना होती. या दुर्घटनेतून सावरण्यासाठी अनेक वर्षे लागली.
टीप: ही माहिती मी डेटासेटमध्ये वाचलेल्या माहितीवर आधारित आहे.
कृती संशोधन (Action Research) आणि नवोपक्रम (Innovation) यातील मुख्य फरक खालीलप्रमाणे आहेत:
कृती संशोधन (Action Research):
- उद्देश: विशिष्ट समस्यांचे निराकरण करणे आणि कार्यप्रणाली सुधारणे.
- प्रक्रिया: नियोजन, कृती, निरीक्षण आणि चिंतन या चक्रानुसार चालते.
- स्वरूप: हे सहसा विशिष्ट संदर्भात आणि विशिष्ट समस्येवर लक्ष केंद्रित करते.
- उपयोग: शिक्षण, सामाजिक कार्य, आरोग्य सेवा अशा क्षेत्रांमध्ये जास्त वापरले जाते.
नवोपक्रम (Innovation):
- उद्देश: नवीन कल्पना, उत्पादने, सेवा किंवा प्रक्रिया विकसित करणे.
- प्रक्रिया: संशोधन, विकास, चाचणी आणि अंमलबजावणी यावर आधारित असते.
- स्वरूप: हे व्यापक असते आणि नवीन तंत्रज्ञान, व्यवसाय मॉडेल किंवा सामाजिक बदलांना चालना देते.
- उपयोग: व्यवसाय, तंत्रज्ञान, विज्ञान आणि कला या क्षेत्रांमध्ये याचा वापर होतो.
फरक:
- कृती संशोधन हे विशिष्ट समस्येवर उपाय शोधण्यावर केंद्रित असते, तर नवोपक्रम नवीन गोष्टी विकसित करण्यावर लक्ष केंद्रित करते.
- कृती संशोधनात, संशोधक स्वतः कृती करतो आणि परिणामांचे विश्लेषण करतो, तर नवोपक्रमात नवीन कल्पनांना मूर्त रूप दिले जाते.
- कृती संशोधन हे अधिक लवचिक (flexible) असते आणि गरजेनुसार बदलले जाऊ शकते, तर नवोपक्रमामध्ये एक विशिष्ट ध्येय असते.
टीप: कृती संशोधन हे नवोपक्रमाचा भाग असू शकते, परंतु ते दोन्ही स्वतंत्र संकल्पना आहेत.
नैसर्गिक शास्त्रामध्ये (Natural Sciences) अनेक विषयांचा समावेश होतो. हे विषय आपल्याला निसर्गाचा आणि त्याच्यातील घटनांचा अभ्यास करायला मदत करतात.
- भौतिकशास्त्र (Physics): ऊर्जा, गती, बल आणि পদার্থের गुणधर्मांचा अभ्यास.
- रसायनशास्त्र (Chemistry): পদার্থের रचना, गुणधर्म, अभिक्रिया आणि बदलांचा अभ्यास.
- जीवशास्त्र (Biology): सजीव सृष्टी, वनस्पती, प्राणी आणि सूक्ष्मजीवांचा अभ्यास.
- भूगर्भशास्त्र (Geology): पृथ्वीची रचना, इतिहास आणि भूगर्भिक प्रक्रियांचा अभ्यास.
- खगोलशास्त्र (Astronomy): तारे, ग्रह, आकाशगंगा आणि अवकाशातील घटनांचा अभ्यास.
- पर्यावरणशास्त्र (Environmental Science): पर्यावरण आणि सजीवांचा संबंध, परिसंस्थेचा अभ्यास.
या व्यतिरिक्त, हवामानशास्त्र (Meteorology), समुद्रशास्त्र (Oceanography), मृदाशास्त्र (Soil Science) आणि इतर अनेक विषय नैसर्गिक शास्त्रात समाविष्ट आहेत.
नैसर्गिक साधनसंपत्तीचे प्रकार:
नैसर्गिक साधनसंपत्तीला तिच्या निर्मितीनुसार आणि स्वरूपानुसार विविध प्रकारांमध्ये विभागले जाते. मुख्य प्रकार खालीलप्रमाणे:
- अजैविक साधने:
ज्या साधनसंपत्तीमध्ये सजीव सृष्टीचा समावेश नाही, ती अजैविक साधनसंपत्ती होय.
- उदाहरण: जमीन, हवा, पाणी, खनिजे, धातू इत्यादी.
- जैविक साधने:
ज्या साधनसंपत्तीमध्ये सजीव सृष्टीचा समावेश आहे, ती जैविक साधनसंपत्ती होय.
- उदाहरण: वनस्पती, प्राणी, सूक्ष्मजंतू आणि मानव.
- नवीकरणीय साधने:
ही साधने नैसर्गिकरित्या पुन्हा निर्माण होऊ शकतात आणि त्यामुळे ती सतत वापरली जाऊ शकतात.
- उदाहरण: सौर ऊर्जा, पवन ऊर्जा, जलविद्युत ऊर्जा, वने.
- अनवीकरणीय साधने:
ही साधने पुन्हा निर्माण होण्यासाठी खूप जास्त वेळ लागतो, त्यामुळे ती एकदा वापरली की संपून जातात.
- उदाहरण: कोळसा, पेट्रोलियम, नैसर्गिक वायू, अणुऊर्जा.
नैसर्गिक साधनसंपत्तीची वैशिष्ट्ये:
- निसर्गातून मिळणारी देणगी: नैसर्गिक साधनसंपत्ती ही मानवनिर्मित नसून निसर्गातून आपल्याला मिळालेली अनमोल देणगी आहे.
- उपलब्धता: काही नैसर्गिक साधने भरपूर प्रमाणात उपलब्ध आहेत, तर काही मर्यादित स्वरूपात. उदाहरणार्थ, हवा आणि पाणी भरपूर आहे, पण कोळसा आणि पेट्रोलियम मर्यादित आहे.
- वितरण: नैसर्गिक साधनसंपत्तीचे वितरण असमान आहे. काही प्रदेशात विशिष्ट साधनसंपत्ती विपुल प्रमाणात आढळते, तर काही ठिकाणी ती दुर्मिळ असते.
- उपयोगिता: नैसर्गिक साधनसंपत्ती मानवासाठी अत्यंत उपयोगी आहे. ती ऊर्जा, अन्न, वस्त्र आणि निवारा यांसारख्या मूलभूत गरजा पूर्ण करते.
- पर्यावरणावर परिणाम: नैसर्गिक साधनसंपत्तीच्या अतिवापरामुळे पर्यावरणावर नकारात्मक परिणाम होतो. प्रदूषण, जलवायु बदल आणि नैसर्गिक आपत्ती यांसारख्या समस्या वाढू शकतात.
- व्यवस्थापन: नैसर्गिक साधनसंपत्तीचे योग्य व्यवस्थापन करणे आवश्यक आहे, जेणेकरून ती दीर्घकाळ टिकून राहील आणि भविष्यातील पिढ्यांसाठी उपलब्ध राहील.