प्राणी
उत्तर: डायनासोरचे हात आखूड असण्याची अनेक कारणे आहेत, त्यापैकी काही खालीलप्रमाणे:
-
शिकार करण्याची पद्धत: काही शास्त्रज्ञांच्या मते, डायनासोरचे मोठे आणि शक्तिशाली जबडे तसेच त्यांची शिकार करण्याची पद्धत यामुळे त्यांच्या हातांचा वापर कमी झाला. त्यामुळे उत्क्रांतीमध्ये त्यांचे हात लहान झाले.
-
संतुलन: Tyrannosaurus Rex सारख्या डायनासोरचे डोके मोठे असल्यामुळे शरीराचा समतोल राखण्यासाठी त्यांचे हात लहान असणे आवश्यक होते.
-
मांसपेशी: काही डायनासोरच्या लहान हातात मोठ्या मांसपेशी होत्या, ज्यामुळे ते मजबूत होते. त्यामुळे ते कदाचित शिकार पकडण्यासाठी किंवा इतर कामांसाठी उपयोगी ठरत असतील.
-
उत्क्रांती: डायनासोरच्या पूर्वजांचे हात मोठे होते, पण कालांतराने त्यांच्या जीवनशैलीनुसार त्यांच्यात बदल होत गेले आणि त्यांचे हात लहान झाले.
याव्यतिरिक्त, काही संशोधनानुसार, डायनासोरचे हात लहान असण्याचे कारण म्हणजे त्यांचे मोठे डोके आणि जबडे. त्यांना भक्ष पकडण्यासाठी किंवा फाडण्यासाठी हातांपेक्षा मोठ्या डोक्याचा आणि जबड्यांचा अधिक उपयोग होत असे. त्यामुळे, उत्क्रांतीमध्ये त्यांच्या हातांचा आकार कमी होत गेला.
संदर्भ:
टीप: डायनासोरच्या हातांविषयी अजूनही संशोधन चालू आहे आणि नवीन माहिती समोर येत आहे.
असा प्राणी चींटी (Chitti) आहे, जी जन्मापासून ते मृत्यूपर्यंत झोपत नाही.
चींटी हा एक सामाजिक कीटक आहे आणि तो वसाहतीमध्ये राहतो. या वसाहतीमध्ये काम करण्यासाठी वेगवेगळ्या प्रकारच्या चींट्या असतात. काही चींट्या अन्न गोळा करतात, काही वसाहतीची सुरक्षा करतात, तर काही राणी चींटीची काळजी घेतात. या कामांमध्ये चींटी सतत व्यस्त असते आणि त्यामुळे तिला झोपायला वेळ मिळत नाही.
चींटीच्या झोप न घेण्यामागे आणखी एक कारण म्हणजे तिची शारीरिक रचना. चींटीला झोपण्यासाठी आवश्यक असलेले अवयव तिच्या शरीरात विकसित झालेले नसतात.
टीप: काही संशोधनानुसार, चींटी विश्रांती घेते, परंतु ती झोप नाही.
महाराष्ट्रातील ५ राष्ट्रीय उद्याने
१. ताडोबा अंधारी व्याघ्र प्रकल्प (Tadoba Andhari Tiger Reserve)
स्थळ: चंद्रपूर जिल्हा, विदर्भ विभाग
जिल्हा: चंद्रपूर
मुख्य प्राणी: वाघ, बिबट्या, रानकुत्रा, जंगली मांजर, सांबर, चितळ, विविध प्रकारचे साप, पक्षी आणि फुलपाखरे.
वनस्पती: हे उद्यान मुख्यतः उष्णकटिबंधीय पानझडीच्या जंगलाने व्यापलेले आहे. साग, बांबू, ऐन, अर्जुन आणि मोह यांसारख्या वृक्षांची येथे विपुलता आहे.
वैशिष्ट्ये: ताडोबा अंधारी व्याघ्र प्रकल्प हा महाराष्ट्रातील सर्वात जुना आणि मोठा राष्ट्रीय उद्यान आहे. हे वाघांसाठी प्रसिद्ध आहे. ताडोबा अंधारी व्याघ्र प्रकल्प (Tadoba Andhari Tiger Reserve)
२. संजय गांधी राष्ट्रीय उद्यान (Sanjay Gandhi National Park)
स्थळ: मुंबई शहर
जिल्हा: मुंबई उपनगर आणि ठाणे
मुख्य प्राणी: बिबट्या, हरीण, सांबर, भेकर, वानर, विविध प्रकारचे पक्षी, फुलपाखरे आणि सरपटणारे प्राणी.
वनस्पती: हे उद्यान विविध प्रकारच्या वनस्पतींनी समृद्ध आहे. यात सदाहरित व निम-सदाहरित वनांचा समावेश आहे. साग, खैर, आणि शिसम यांसारख्या वृक्षांच्या प्रजाती आढळतात.
वैशिष्ट्ये: संजय गांधी राष्ट्रीय उद्यान हे जगातील सर्वात जास्त भेट दिलेल्या उद्यानांपैकी एक आहे. हे उद्यान मुंबई शहराच्या अगदी जवळ आहे. कान्हेरी लेणी (Kanheri caves) येथे आहेत. संजय गांधी राष्ट्रीय उद्यान (Sanjay Gandhi National Park)
३. चांदोली राष्ट्रीय उद्यान (Chandoli National Park)
स्थळ: सह्याद्री पर्वत रांग
जिल्हा: सांगली, सातारा, कोल्हापूर, रत्नागिरी
मुख्य प्राणी: बिबट्या, वाघ, गवा, सांबर, भेकर, रानडुक्कर, विविध प्रकारचे पक्षी आणि सरपटणारे प्राणी.
वनस्पती: चांदोलीमध्ये उष्णकटिबंधीय सदाहरित आणि अर्ध-सदाहरित प्रकारचे वन आहे. येथे जांभूळ, हिरडा, बेहडा, साग आणि इतर अनेक औषधी वनस्पती आढळतात.
वैशिष्ट्ये: चांदोली राष्ट्रीय उद्यान हे सह्याद्री व्याघ्र प्रकल्पाचा भाग आहे. हे पश्चिम घाटातील जैवविविधता (Biodiversity) जपते. चांदोली राष्ट्रीय उद्यान (Chandoli National Park)
४. गुगामल राष्ट्रीय उद्यान (Gugamal National Park)
स्थळ: अमरावती जिल्हा, विदर्भ
जिल्हा: अमरावती
मुख्य प्राणी: वाघ, बिबट्या, अस्वल, रानकुत्रा, सांबर, भेकर, नीलगाय, चौसिंगा, विविध प्रकारचे पक्षी आणि साप.
वनस्पती: गुगामल राष्ट्रीय उद्यान हे मुख्यतः उष्णकटिबंधीय पानझडी वनांनी व्यापलेले आहे. साग, सालई, ऐन, धावडा, मोह आणि तेंदू यांसारख्या वृक्षांची येथे वाढ होते.
वैशिष्ट्ये: गुगामल राष्ट्रीय उद्यान मेळघाट व्याघ्र प्रकल्पाचा भाग आहे. हे महाराष्ट्रातील महत्त्वाचे वन्यजीव संरक्षण क्षेत्र आहे. गुगामल राष्ट्रीय उद्यान (Gugamal National Park)
५. नवेगाव नागझिरा राष्ट्रीय उद्यान (Navegaon Nagzira National Park)
स्थळ: गोंदिया आणि भंडारा जिल्हा, विदर्भ
जिल्हा: गोंदिया
मुख्य प्राणी: वाघ, बिबट्या, अस्वल, रानकुत्रा, सांबर, चितळ, कोल्हा, लांडगा, विविध प्रकारचे पक्षी, साप आणि फुलपाखरे.
वनस्पती: या उद्यानात मुख्यतः उष्णकटिबंधीय पानझडीचे जंगल आहे. साग, बांबू, तेन्दू, पळस, मोह आणि जांभूळ यांसारख्या वृक्षांची येथे वाढ होते.
वैशिष्ट्ये: हे उद्यान नागझिरा वन्यजीव अभयारण्य आणि नवेगाव राष्ट्रीय उद्यान मिळून तयार झाले आहे. नवेगाव नागझिरा राष्ट्रीय उद्यान (Navegaon Nagzira National Park)
1. वाघ (Tiger)
वैज्ञानिक नाव: Panthera tigris
अधिवास: वाघ प्रामुख्याने भारत, रशिया, इंडोनेशिया आणि इतर आशियाई देशांमध्ये आढळतात. त्यांचे मुख्य अधिवास खालीलप्रमाणे:
- जंगल: उष्णकटिबंधीय आणि उपोष्णकटिबंधीय जंगले.
- गवताळ प्रदेश: उंच गवत असलेले प्रदेश.
- दलदलीचे प्रदेश: खारफुटीची वने आणि पाणथळ जागा.
संवर्धनाचे उपाय:
- अधिवास संरक्षण: वाघांच्या नैसर्गिक अधिवासांचे संरक्षण करणे, ज्यामुळे त्यांना शिकार आणि राहण्यासाठी सुरक्षित जागा मिळेल.
- शिकार विरोधी उपाय: वाघांची शिकार रोखण्यासाठी कठोर उपाययोजना करणे.
- जागरूकता: स्थानिक लोकांना वाघांच्या संरक्षणाचे महत्त्व पटवून देणे.
- पुनर्वसन: ज्या ठिकाणी वाघांची संख्या कमी झाली आहे, तेथे त्यांचे पुनर्वसन करणे.
संवर्धन कुठे शक्य आहे:
- भारतातील व्याघ्र प्रकल्प:
उदा: कान्हा व्याघ्र प्रकल्प, मध्य प्रदेश कान्हा व्याघ्र प्रकल्प
- नैसर्गिक अधिवास असलेले क्षेत्र:
उदा: सुंदरबन, पश्चिम बंगाल सुंदरबन
2. हत्ती (Elephant)
वैज्ञानिक नाव: Elephas maximus (एशियन हत्ती)
अधिवास: हत्ती हे प्रामुख्याने आशिया आणि आफ्रिका खंडांमध्ये आढळतात. त्यांचे काही प्रमुख अधिवास:
- जंगल: सदाहरित आणि पानझडी जंगले.
- गवताळ प्रदेश: सवाना आणि इतर गवताळ भाग.
- पाणथळ जागा: नद्या आणि तलावांच्या आसपासचा भाग.
संवर्धनाचे उपाय:
- अधिवास संरक्षण: हत्तींच्या अधिवासांचे संरक्षण करणे, ज्यामुळे त्यांना पुरेसा चारा आणि पाणी मिळेल.
- मानव-वन्यजीव संघर्ष कमी करणे: हत्ती मानवी वस्तीत शिरल्यास नुकसान होऊ नये, यासाठी उपाययोजना करणे.
- शिकार विरोधी उपाय: हत्तींची हत्या रोखण्यासाठी कठोर नियम आणि अंमलबजावणी.
- गलियारे (Corridors) तयार करणे: हत्तींना एका जंगलातून दुसऱ्या जंगलात जाण्यासाठी सुरक्षित मार्ग तयार करणे.
संवर्धन कुठे शक्य आहे:
- भारतातील हत्ती प्रकल्प:
उदा: पेरियार राष्ट्रीय उद्यान, केरळ पेरियार राष्ट्रीय उद्यान
- नैसर्गिक अधिवास असलेले क्षेत्र:
उदा: काझीरंगा राष्ट्रीय उद्यान, आसाम काझीरंगा राष्ट्रीय उद्यान
3. चंदन (Sandalwood)
वैज्ञानिक नाव: Santalum album
अधिवास: चंदन हे प्रामुख्याने भारत, इंडोनेशिया आणि ऑस्ट्रेलियामध्ये आढळते. त्याचे मुख्य अधिवास खालीलप्रमाणे:
- उष्णकटिबंधीय शुष्क पानझडी वने: कमी पावसाच्या प्रदेशातील जंगले.
- खडकाळ जमिनी: लाल माती आणि मुरमाड जमिनी.
संवर्धनाचे उपाय:
- वृक्षारोपण: मोठ्या प्रमाणावर चंदन वृक्षांची लागवड करणे.
- संरक्षण: चंदनाच्या झाडांची चोरी थांबवणे आणि त्यांचे संरक्षण करणे.
- जागरूकता: चंदन लागवडीचे फायदे आणि तोट्यांबद्दल लोकांना माहिती देणे.
- कायदेशीर उपाय: चंदनाच्या अवैध व्यापारावर कडक निर्बंध घालणे.
संवर्धन कुठे शक्य आहे:
- सरकारी वन विभाग:
उदा: महाराष्ट्र वन विभाग महाराष्ट्र वन विभाग
- कृषी विद्यापीठे:
उदा: भारतीय कृषी अनुसंधान परिषद (ICAR) ICAR
4. पांढरा पळस (White Palash)
वैज्ञानिक नाव: Butea monosperma (white variety)
अधिवास: पांढरा पळस हा मुख्यतः भारत आणि दक्षिण आशियामध्ये आढळतो. त्याचे नैसर्गिक अधिवास खालीलप्रमाणे:
- पानझडी वने: उष्णकटिबंधीय आणि उपोष्णकटिबंधीय पानझडी जंगले.
- गवताळ प्रदेश: खुल्या गवताळ जागा आणि शेतीच्या कडेला.
संवर्धनाचे उपाय:
- वृक्षारोपण: पांढऱ्या पळसाच्या झाडांची लागवड करणे, विशेषतः सामाजिक वनीकरण कार्यक्रमांमध्ये.
- अधिवास संरक्षण: नैसर्गिक अधिवासांचे जतन करणे, ज्यामुळे या वनस्पतींना वाढण्यास मदत होईल.
- जागरूकता: पांढऱ्या पळसाच्या औषधी गुणधर्मांबद्दल आणि सांस्कृतिक महत्त्वांबद्दल लोकांना माहिती देणे.
- बियांचे जतन: पांढऱ्या पळसाच्या बियांचे जतन करणे, जेणेकरून भविष्यात लागवड करता येईल.
संवर्धन कुठे शक्य आहे:
- वन विभाग आणि शासकीय रोपवाटिका:
उदा: सामाजिक वनीकरण प्रकल्प
- शैक्षणिक संस्था आणि संशोधन केंद्रे:
उदा: कृषी विद्यापीठे आणि वन संशोधन संस्था
हे सादरीकरण तुम्हाला वनस्पती आणि प्राणी यांच्या संवर्धनासाठी उपयुक्त ठरेल.