तत्वज्ञान

चैतन्यवादी तत्वज्ञान, ज्याला 'स्पिरिच्युअल फिलॉसॉफी' (Spiritual Philosophy) असेही म्हणतात, हे जगाच्या आणि मानवी अस्तित्वाच्या आध्यात्मिक किंवा चैतन्यमय स्वरूपावर लक्ष केंद्रित करते.

चैतन्यवादाची काही मूलभूत तत्त्वे:

1. सृष्टीचे मूळ: हे जग आणि त्यातील प्रत्येक गोष्ट एका 'चैतन्यमय' शक्तीने निर्माण झाली आहे. ही शक्ती अनेकदा ईश्वर, आत्मा किंवा वैश्विक ऊर्जा म्हणून ओळखली जाते.
2. आत्मा अमर आहे: मानवामध्ये एक 'आत्मा' असतो, जो शरीराच्या मृत्यूनंतरही जिवंत राहतो.
3. जीवनाचा अर्थ: मानवी जीवनाचा उद्देश आत्म-साक्षात्कार आणि त्या 'चैतन्यमय' शक्तीशी एकरूप होणे आहे.
4. नैतिकता आणि मूल्ये: प्रेम, करुणा, सत्य आणि न्याय यांसारख्या मूल्यांचे पालन करणे महत्त्वाचे आहे, कारण ते आत्मिक विकासासाठी आवश्यक आहेत.

चैतन्यवादी विचारसरणीचे काही प्रकार:

• अद्वैत वेदांत (advaita-vedanta.org)
• सूफीवाद (britannica.com)
• बौद्ध धर्म (buddhanet.net)

चैतन्यवादी तत्वज्ञान आपल्याला जीवनातील रहस्ये उलगडण्यास आणि अधिक अर्थपूर्ण जीवन जगण्यास मदत करते.

ऑस्कर वाइल्डच्या मते, स्वार्थी असणे हे चालू घटकेला आवश्यक असलेले तत्त्वज्ञान आहे.

त्यांनी 'द क्रिटिक अ‍ॅज आर्टिस्ट' (The Critic as Artist) या निबंधात म्हटले आहे की, "माणूस स्वार्थी असला पाहिजे. आणि स्वार्थी असणे म्हणजे स्वतःच्या आनंदासाठी जगायला शिकणे." त्यांच्या मते, स्वतःच्या गरजा व इच्छा पूर्ण करणे आणि त्याद्वारे जीवनाचा आनंद घेणे महत्त्वाचे आहे.

या विधानावर अधिक माहिती:

• ऑस्कर वाइल्ड म्हणतात की बहुतेक लोक स्वतःच्या कल्पना आणि नैतिकता समाजावर लादण्याचा प्रयत्न करतात, त्यामुळे समाजातील व्यक्ती स्वतःच्या आनंदापासून वंचित राहतात.
• त्यांच्या मते, स्वतःच्या व्यक्तिमत्त्वाचा विकास करणे आणि जगाचा अनुभव घेणे आवश्यक आहे.
• स्वार्थी असण्याचा अर्थ फक्त स्वतःचा विचार करणे नाही, तर स्वतःला प्रामाणिक राहून आपल्या क्षमतांचा विकास करणे आहे.

संदर्भ:

The Critic as Artist by Oscar Wilde - Gutenberg

संतानाबद्दलचे (Continuity) तत्त्वज्ञान:

सांख्य, जैन आणि बौद्ध दर्शनांमध्ये ' continuity ' चा अर्थ असा आहे की कोणतीही गोष्ट पूर्णपणे नवीन नसते. कोणतीतरी मूलभूत गोष्ट एका स्वरूपातून दुसर्‍या स्वरूपात बदलते.

विविध दर्शनांनुसार विचार:

• सांख्य दर्शन:

  सांख्य दर्शनानुसार, कोणतीही गोष्ट पूर्णपणे नवीन निर्माण होत नाही, तर ती फक्त 'प्रकृती'च्या बदलातून व्यक्त होते.

• जैन दर्शन:

  जैन दर्शनात, ' continuity ' चा अर्थ असा आहे की आत्मा (soul) एका शरीरातून दुसर्‍या शरीरात जातो, पण त्याचे मूळ स्वरूप कायम राहते.

• बौद्ध दर्शन:

  बौद्ध দর্শনে ' continuity ' म्हणजे चेतना (consciousness) एका क्षणातून दुसर्‍या क्षणाकडे सतत वाहत असते.

या दर्शनांमध्ये ' continuity ' चा अर्थ परिवर्तनाशी जोडलेला आहे, जेथे काहीतरी मूलभूत कायम राहते.

अधिक माहितीसाठी आपण खालील दुवे पाहू शकता:

• Stanford Encyclopedia of Philosophy - Buddhism

तत्वज्ञान (Philosophy) म्हणजे ज्ञानाची आवड किंवा ज्ञानाचा अभ्यास. 'Philosophia' या ग्रीक शब्दावरून 'Philosophy' हा शब्द तयार झाला आहे. फിലോसोफिया म्हणजे 'ज्ञानावर प्रेम'. तत्वज्ञान जीवनातील मूलभूत प्रश्नांची उत्तरे शोधण्याचा प्रयत्न करते.

तत्वज्ञानाचा आशय:

• सत्य (Truth): सत्य काय आहे? आपण ते कसे जाणू शकतो?
• ज्ञान (Knowledge): ज्ञान म्हणजे काय? ज्ञानाचे स्रोत काय आहेत?
• वास्तविकता (Reality): वास्तव काय आहे? जगाचा आणि मानवी अस्तित्वाचा अर्थ काय आहे?
• नैतिकता (Morality): चांगले काय आहे आणि वाईट काय आहे? आपण कसे वागावे?
• तर्कशास्त्र (Logic): योग्य विचार कसा करावा? अनुमान कसे करावे?

तत्वज्ञान आपल्याला जगाला आणि स्वतःला अधिक चांगल्या प्रकारे समजून घेण्यास मदत करते. हे आपल्याला आपले विचार अधिक स्पष्टपणे मांडण्यास आणि अधिक चांगले निर्णय घेण्यास मदत करते.

बौद्ध धर्म हा जातीवर आधारित भेदभाव करीत नसून संपूर्ण मानव जातीत बंधुभाव व प्रेम निर्माण करतो. त्यामुळे प्रत्येक भारतीयाला बौद्ध धर्माच्या तत्त्वज्ञानाची

बौद्ध धर्म हा जातीवर आधारित भेदभाव करीत नसून संपूर्ण मानव जातीत बंधुभाव व प्रेम निर्माण करतो. त्यामुळे प्रत्येक भारतीयाला बौद्ध धर्माच्या तत्त्वज्ञानाची माहिती असायलाच हवी, असे मत तिबेटचे बौद्ध धर्मगुरू दलाई लामा यांनी व्यक्त केले.

पाच दिवसीय विदर्भ दौऱ्यावर असलेल्या दलाई लामा यांनी आज दीक्षाभूमी येथे भेट दिली. यावेळी पत्रकारांशी बोलताना ते म्हणाले, बौद्ध धर्माची शिकवण ही सत्य व कारणमीमांसेवर अवलंबून आहे. त्यामुळेच डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी बौद्ध धर्मात प्रवेश घेऊन बौद्ध धर्माला पुनरुज्जीवित केले. बुद्धांनी जे तत्त्वज्ञान दिले ते जसेच्या तसे स्वीकारू नका. त्यात बदल करून ते स्वीकारा, असे बुद्ध म्हणत असत. यावरून विज्ञानावर आधारित या तत्त्वज्ञानावर संशोधन करणे आवश्यक असल्याचेही लामा यावेळी म्हणाले. गौतम बुद्धांनी दिलेल्या तत्त्वज्ञानाचा पूर्वी विरोध होत होता. परंतु कालांतराने हेच तत्त्वज्ञान योग्य आहे, असे वाटत असल्याने त्याचा स्वीकार केला जात आहे. तेच तत्त्वज्ञान आज जगाला शांती देऊ शकते, अशी धारणा निर्माण झाली आहे. त्यामुळे अनेक देशांनी बौद्ध धर्म स्वीकारला. भारतातील नालंदा विद्यापीठात बौद्ध धर्मासोबतच अन्य धर्मावरही खूप सखोल चर्चा केली जात असे. याच विद्यापीठातूनच पुढे बौद्ध धर्माचा प्रसार आणि प्रचार झाला, म्हणूनच भारतात निर्माण झालेल्या या धर्माच्या तत्त्वज्ञानाची प्रत्येकाला माहिती असणे आवश्यक आहे.

दलाई लामा यांनी सर्वप्रथम दीक्षाभूमी येथे येऊन गौतम बुद्ध आणि डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या प्रतिमांना पुष्पहार अर्पण करून अभिवादन केले. यानंतर स्तुपातील डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या अस्थिकलशाचे दर्शन घेतले. सुरुवातीला डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर दीक्षाभूमी स्मारक समितीचे सरचिटणीस सदानंद फुलझेले यांनी दलाई लामा यांचे पुष्पगुच्छ देऊन स्वागत केले. यावेळी अशोक मेंढे, राजन वाघमारे, संघपाल उपरे, राजा द्रोणकर आदी कार्यकर्ते प्रामुख्याने उपस्थित होते.