शिक्षणशास्त्र

बदती:

बदतीचे उद्देश:

शिक्षणाची काही महत्त्वाची तत्त्वे खालीलप्रमाणे:

• ज्ञानदान: शिक्षण हे ज्ञान देण्याचे महत्त्वाचे माध्यम आहे. विद्यार्थ्यांना नवीन गोष्टी शिकायला मिळतात.
• विकास: शिक्षणामुळे विद्यार्थ्यांचा शारीरिक, मानसिक आणि बौद्धिक विकास होतो.
• कौशल्ये: शिक्षण विद्यार्थ्यांना आवश्यक कौशल्ये प्रदान करते, ज्यामुळे ते भविष्यकाळात चांगले जीवन जगू शकतात.
• संस्कार: शिक्षण विद्यार्थ्यांना चांगले नागरिक बनण्यास मदत करते आणि त्यांच्यात नैतिक मूल्यांची रुजवणूक करते.
• समानता: शिक्षण सर्वांसाठी समान असले पाहिजे, कोणताही भेदभाव न करता सर्वांना शिक्षणाचा हक्क असावा.
• जीवन कौशल्ये: शिक्षण विद्यार्थ्यांना जीवनातील अडचणींवर मात करण्यासाठी तयार करते.
• तंत्रज्ञान: आजच्या युगात, तंत्रज्ञानाचे ज्ञान आवश्यक आहे, आणि शिक्षण ते प्रदान करते.

औपचारिक शिक्षण म्हणजे शिक्षण संस्थांद्वारे (जसे की शाळा, महाविद्यालये, विद्यापीठे) एका विशिष्ट अभ्यासक्रमावर आधारित, पूर्वनियोजित पद्धतीने दिले जाणारे शिक्षण. यात शिक्षक आणि विद्यार्थी यांच्यात नियमित संवाद असतो आणि परीक्षांद्वारे विद्यार्थ्यांचे मूल्यांकन केले जाते.

औपचारिक शिक्षणाची काही वैशिष्ट्ये:

• हे शिक्षण विशिष्ट ध्येयांनुसार आयोजित केलेले असते.
• यात एक निश्चित पाठ्यक्रम असतो.
• शिक्षक प्रशिक्षित आणि व्यावसायिक असतात.
• मूल्यांकन पद्धती (जसे की परीक्षा) वापरल्या जातात.

औपचारिक शिक्षणाचे फायदे:

• हे शिक्षण अधिक संरचित आणि पद्धतशीर असते.
• सामाजिक कौशल्ये विकसित होतात.
• उच्च शिक्षणासाठी आणि करिअरसाठी चांगली तयारी होते.

मुक्त शाळा शिक्षणशास्त्र (Open Schooling Pedagogy) एक शिक्षण पद्धती आहे. ह्या शिक्षण पद्धतीत पारंपरिक शाळेच्या तुलनेत जास्त लवचिकता (Flexibility) असते.

उदाहरण: राष्ट्रीय मुक्त विद्यालयीन शिक्षण संस्था (NIOS) हे मुक्त विद्यालय शिक्षणशास्त्राचे एक उत्तम उदाहरण आहे. NIOS website

शिक्षणातील गुणात्मक आणि संख्यात्मक पैलू खालीलप्रमाणे:

गुणात्मक आणि संख्यात्मक दोन्ही पैलू शिक्षणाच्या विकासासाठी महत्त्वाचे आहेत. संख्यात्मक वाढ झाली, तरी गुणात्मक सुधारणा तितकीच आवश्यक आहे.

• जागरूकता निर्माण करणे: शिक्षकांनी विद्यार्थ्यांमध्ये पर्यावरणाबद्दल जागरूकता निर्माण करावी. पर्यावरणाचे महत्त्व, त्याचे संवर्धन करण्याची गरज आणि मानवी जीवनावर त्याचा होणारा परिणाम याबद्दल माहिती द्यावी.


• शिक्षणाद्वारे ज्ञान देणे: पर्यावरण शिक्षण अभ्यासक्रमात समाविष्ट करावे. विद्यार्थ्यांना पर्यावरण संबंधित संकल्पना, समस्या आणि उपायांबद्दल शिकवावे.
  • उदाहरणार्थ: प्रदूषण, वनराई, वन्यजीव संरक्षण, ऊर्जा संवर्धन इत्यादी.


• वृक्षारोपण कार्यक्रम: शाळांमध्ये आणि परिसरात वृक्षारोपण कार्यक्रम आयोजित करावे. विद्यार्थ्यांना झाडे लावण्याची आणि त्यांची काळजी घेण्याची सवय लावावी.


• स्वच्छता अभियान: शाळा आणि परिसरामध्ये स्वच्छता अभियान राबवावे. विद्यार्थ्यांना कचरा व्यवस्थापनाचे महत्त्व पटवून द्यावे.
  • उदाहरणार्थ: ओला कचरा आणि सुका कचरा वेगळा करणे.


• पुनर्वापर आणि पुनर्निर्मिती (Reuse and Recycle): विद्यार्थ्यांना पुनर्वापर आणि पुनर्निर्मितीच्या (रिसायकलिंग) महत्वाविषयी माहिती द्यावी. टाकाऊ वस्तूंचा पुनर्वापर कसा करायचा हे शिकवावे.


• ऊर्जा संवर्धन: ऊर्जा संवर्धनाचे महत्त्व विद्यार्थ्यांना समजावून सांगावे.
  • उदाहरणार्थ: लाईट आणि पंखे बंद ठेवणे, सौर ऊर्जेचा वापर करणे.


• नैसर्गिक संसाधनांचे जतन: पाणी, जमीन, हवा आणि इतर नैसर्गिक संसाधनांचे जतन कसे करावे हे शिकवावे. पाण्याचा अपव्यय टाळण्यासाठी उपाय सांगावे.


• Field Trips आणि निसर्ग सहली: विद्यार्थ्यांना Field Trips आणि निसर्ग सहलींवर घेऊन जावे. त्यांना निसर्गाचे सौंदर्य आणि महत्त्व प्रत्यक्ष अनुभवायला मिळावे.


• पर्यावरण क्लब: शाळांमध्ये पर्यावरण क्लबची स्थापना करावी. या क्लबच्या माध्यमातून विविध उपक्रम राबवावे.


• कार्यशाळा आणि चर्चासत्रे: पर्यावरण संबंधित कार्यशाळा (workshops) आणि चर्चासत्रांचे आयोजन करावे. तज्ञांना आमंत्रित करून मार्गदर्शन करावे.

कुमारावस्था हा मुलापासून प्रौढांपर्यंतचा एक संक्रमणकालीन टप्पा आहे, ज्यामध्ये शारीरिक, मानसिक आणि हार्मोनल बदलांव्यतिरिक्त महत्वाचे भावनिक आणि सामाजिक बदल होतात. तो स्वीकारायचा की नाही हा महत्त्वपूर्ण क्षण आहे विकसित होत असलेल्या त्या वैयक्तिक किंवा नवीन व्यक्तीचे आणि उर्वरित लोकांच्या बाबतीत त्यांचे स्थान.

      कुमारावस्थेतील अधिक माघार आणि अंतर्मुख 

कमीतकमी त्यांच्या पालकांसह, इतर गोष्टी मित्र किंवा मैत्रिणी असतात .. पौगंडावस्थेतील लोक अस्थिर असतात. जर आपल्याकडे घरी किशोरवयीन मुलगा किंवा मुलगी असेल तर आपल्याला हे समजेल की तो चांगल्या मूडवरुन जाण्यास, स्पष्ट कारणांमुळे रागावलेला किंवा चिडचिडेपणा करण्यास आणि काही मिनिटांतच सक्षम आहे. पौगंडावस्थेतील भावनिक बदलांची पूर्वानुमान करणे आणि त्यांचे व्यवस्थापन करण्यास शिकणे महत्वाचे आहे.

अगोदर निर्देश केलेल्या बाबीसंबंधी बोलताना त्याच्यात किंवा तिच्यात होत असलेल्या शारीरिक बदलांचा त्यांच्या आत्मसन्मानावर परिणाम होतो. सामान्यत: हे बदल चांगल्या प्रकारे प्राप्त होत नाहीत, एक तरुण प्रौढ व्यक्ती आरशात दिसतो जो बहुतेक वेळा स्थापित मॉडेल किंवा तोफांसारखे नसतो. ही परिस्थिती पौगंडावस्थेतील मुलींमध्ये आणि मुलामध्ये भावनिक बदलांची एक विशिष्ट वैशिष्ट्य आहे.

यौवनकाळात, तुमच्या शरीरात अनेक बदल होत असल्याने, त्यांच्याबद्दल अस्वस्थ वाटणे आणि तुमच्या शारीरिक स्वरूपाबाबत अतिसंवेदनशील होणे सामान्य आहे. परिणामी तुम्हाला सहज चिडचिड होऊ शकते, तुमचा स्वभाव कमी होऊ शकतो किंवा उदासीनता जाणवू शकते. तुमच्या वागणुकीतील बदलांबद्दल जागरुक राहणे आणि त्याबद्दल बोलणे उपयुक्त ठरेल ज्याच्याशी तुम्हाला बोलणे सोयीचे आहे.

तुम्ही प्रौढ होण्याच्या प्रक्रियेत असल्याने, एक व्यक्ती म्हणून तुम्हाला काय अद्वितीय बनवते हे शोधून काढण्याकडे तुमचा कल असेल. एक सामान्य प्रवृत्ती देखील आहे की आपण आपल्या कुटुंबातील सदस्यांपेक्षा आपल्या मित्रांसह अधिक संबद्ध आहात. मानसशास्त्रीयदृष्ट्या, कदाचित तुमचे मित्र तुमच्यासारख्याच टप्प्यातून जात असतील. तुम्ही इतरांपेक्षा वेगळे कसे आहात आणि तुम्ही जगात कसे बसता हे शोधण्याचा प्रयत्न करू शकता. यामुळे अखेरीस आपल्या पालकांपासून आणि कुटुंबापासून अधिक स्वतंत्र होण्यासाठी एक प्रकारचा संघर्ष होऊ शकतो.

तुम्ही पूर्णपणे प्रौढ नसल्यामुळे आणि आता मूल नसल्यामुळे, यौवन संभाव्यत: अनिश्चित काळ आणू शकते. संक्रमणाचा टप्पा म्हणून, तुम्ही करिअर, उपजीविका आणि लग्न यासारख्या जीवनातील नवीन आणि अपरिचित पैलूंबद्दल आश्चर्यचकित आणि विचार करू शकता. हे सर्व नवीन आणि अपरिचित असल्यामुळे जेव्हा तुम्ही या दिशानिर्देशांवर विचार करायला सुरुवात करता तेव्हा तुम्हाला भविष्याबद्दल अनिश्चित वाटू शकते.

ही अनिश्चितता अधिक स्पष्ट होते जेव्हा तुमच्या जवळच्या लोकांच्या तुमच्याकडून असलेल्या अपेक्षाही बदलतात. लहानपणी तुमच्याकडून जे अपेक्षित होते त्यापेक्षा मोठ्या जबाबदाऱ्या तुमच्याकडून घेणे अपेक्षित आहे. अखेरीस तुम्ही तुमच्या नवीन भूमिकांमध्ये वाढ कराल आणि तुमच्याबद्दल अधिक निश्चित व्हाल, परंतु तुम्ही या परिस्थितीला कसा प्रतिसाद द्याल यावर अवलंबून या प्रक्रियेला स्वतःचा वेळ लागेल.

तारुण्य सुरू झाल्यावर, तुमच्या मित्रांशी तुमचे संभाषण वाढेल. तुमचा समवयस्क गट आणि तुम्ही लोकप्रिय माध्यमांमध्ये तुमच्या आजूबाजूला जे पाहता आणि त्यांच्याद्वारे दर्शविल्या जाणाऱ्या संस्कृतीचा तुमच्यावर प्रभाव पडण्याची शक्यता आहे. तुम्‍ही अनेकदा तुमच्‍या पेहराव, तुमच्‍या भाषा आणि तुमच्‍या वर्तणुकीच्‍या दृष्‍टीने तुम्‍ही काय पाहता आणि तुमच्‍या वर्तणुकीच्‍या दृष्‍टीने तुम्‍ही अनेकदा निवडू शकता.

हे कधीकधी अस्वस्थ होऊ शकते आणि कदाचित तुमच्या आवडी आणि नापसंती देखील बदलू शकतात. हे देखील एक मार्ग आहे ज्यामध्ये तुम्ही तुमच्या समवयस्कांशी जुळण्यासाठी संघर्ष करता. या घटनांमुळे तुमच्या पालकांना आणि तुमच्या मित्रांना योग्य वाटणाऱ्या गोष्टींमध्ये अंतर निर्माण होऊ शकते.

तारुण्यकाळात तुम्ही किशोरवयीन असताना कुठेतरी असल्‍यामुळे, तुम्‍ही लहानपणी कसे होता आणि तुम्‍हाला मोठेपणी कसे व्हायचे आहे यामध्‍ये अडकलेले वाटू शकते. उदाहरणार्थ, तुम्ही अधिक स्वतंत्र होऊ इच्छित असाल आणि त्याच वेळी, तुमच्या पालकांकडून समर्थन देखील शोधू शकता. आणखी एक उदाहरण हे असू शकते की तुम्ही तुमच्या लहानपणी असलेल्या तुमच्या आवडींचा त्याग करू इच्छित आहात की नाही ते तुमच्या मित्रांशी जुळवून घेण्यास सक्षम असेल. परिणामी तुम्हाला विरोधाभास वाटू शकतो आणि स्पष्टता शोधू शकता.

अनिश्चितता आणि विरोधाभासी विचार जोडण्यासाठी, तुम्हाला तुमच्या मनःस्थितीत वारंवार आणि कधी कधी तीव्र बदल देखील येऊ शकतात. उदाहरणार्थ, काहीवेळा तुमचा मूड आत्मविश्वास आणि आनंदी वाटणे आणि अल्पावधीतच चिडचिड आणि उदासीनता यांमध्ये बदलते. तुम्हाला कसे वाटते त्यात वारंवार होणाऱ्या या बदलांना मूड स्विंग्स म्हणतात. तुमच्या शरीरातील संप्रेरकांच्या पातळीत बदल झाल्यामुळे आणि यौवनकाळात होणाऱ्या इतर बदलांमुळे ते होऊ शकतात.

यौवनाची सुरुवात वैयक्तिक आधारावर बदलू शकते. त्यामुळे तुमचा वाढण्याचा मार्ग तुमच्या मित्रांच्या वाढीपेक्षा वेगळा असू शकतो. यामुळे तुम्ही ज्या प्रकारे वाढत आहात आणि तुमच्या शरीराबद्दल जागरूक होऊ शकता.

हे अनुभव मुलींसाठी अधिक स्पष्ट आहेत कारण ते मुलांपेक्षा जलद आणि लवकर विकसित होतात. तसेच त्यांच्या शरीरातील बदल जसे की स्तनांचा विकास आणि नितंबांचे रुंदीकरण अधिक लक्षणीय आहे. यामुळे त्यांना समान वयोगटातील त्यांच्या समवयस्कांच्या उपस्थितीत त्यांच्या शरीराबद्दल अधिक जागरूक वाटू शकते.

तारुण्य हा एक टप्पा आहे ज्यानंतर तुमची लैंगिक परिपक्वता विकसित होते. लैंगिक परिपक्वता हा तुमच्या आयुष्याचा टप्पा असतो जेव्हा तुम्हाला मुले होऊ शकतात. लैंगिक परिपक्वतेचा एक पैलू म्हणजे लैंगिक संबंधांबद्दल आणि आपण आकर्षित झालेल्या लोकांच्या शरीराबद्दल उत्सुकता. तारुण्य सुरू झाल्यावर, मुलगा किंवा मुलगी अशा लोकांकडे लैंगिकदृष्ट्या आकर्षित होणे सामान्य आहे की त्यांना 'फक्त मैत्री' करण्यापेक्षा जास्त हवे असते.

रोमँटिक कादंबरी वाचणे किंवा टेलिव्हिजनवर रोमँटिक दृश्य पाहणे यासारख्या सामान्य दैनंदिन क्रियाकलापांमुळे देखील तुम्हाला लैंगिकदृष्ट्या उत्तेजित वाटू शकते. या भावना सामान्य आहेत आणि त्याबद्दल दोषी वाटण्यासारखे काहीही नाही. तुम्हाला सेक्सबद्दल अनेक प्रश्न असतील. एखाद्या प्रौढ प्रौढ व्यक्तीशी (जसे की तुमची आई, डॉक्टर किंवा समुपदेशक) बोलणे चांगली कल्पना आहे ज्यांच्याशी तुम्हाला लैंगिक संबंधांवर चर्चा करणे सोपे आहे. तुम्हाला तुमच्या प्रश्नांची उत्तरे मिळायला हवीत आणि सुरक्षित लैंगिकतेबद्दल

 माहिती दिली पाहिजे.