वीज

जलविद्युत निर्मिती:

जलविद्युत निर्मिती प्रक्रिया:

1. धरण (Dam): नदीवर धरण बांधून पाणी साठवले जाते.

2. पाण्याचा प्रवाह: धरणातून ठराविक वेगाने पाणी सोडले जाते.

3. टर्बाइन (Turbine): पाण्याचा प्रवाह टर्बाइनवर पडतो, ज्यामुळे टर्बाइन फिरते.

4. जनरेटर (Generator): टर्बाइन जनरेटरला जोडलेले असते. टर्बाइन फिरल्याने जनरेटरमध्ये वीज तयार होते.

5. वितरण (Distribution): तयार झालेली वीज ट्रान्सफॉर्मरच्या साहाय्यानेdistribution network द्वारे घराघरात पोहोचवली जाते.

उदाहरण: कोयना जलविद्युत प्रकल्प कोयना जलविद्युत प्रकल्प

जलविद्युत निर्मितीचे फायदे:

• पर्यावरणास अनुकूल (Environment friendly)

• स्वस्त आणि टिकाऊ ऊर्जा (Cheap and sustainable energy)

जलविद्युत निर्मिती केंद्र वीज निर्मितीसाठी अधिक उपयोगी असण्याची काही कारणे:

1. नवीकरणीय ऊर्जा स्रोत (Renewable energy source): जलविद्युत ऊर्जा पाण्यावर अवलंबून असते, जे एक नैसर्गिकरित्या पुन्हा भरले जाणारे संसाधन आहे. त्यामुळे, ही ऊर्जा अक्षय्य आहे.

2. कमी कार्बन उत्सर्जन (Low carbon emissions): जलविद्युत प्रकल्पांमुळे कार्बन उत्सर्जन कमी होते, ज्यामुळे पर्यावरणावर कमी परिणाम होतो.

3. उच्च कार्यक्षमता (High efficiency): जलविद्युत प्रकल्प इतर ऊर्जा स्रोतांपेक्षा अधिक कार्यक्षम असतात आणि कमी वेळेत जास्त ऊर्जा निर्माण करू शकतात.

4. पाण्याचा साठा आणि नियंत्रण (Water storage and control): जलविद्युत प्रकल्प पाण्याच्या व्यवस्थापनात मदत करतात, ज्यामुळे सिंचनासाठी आणि पिण्याच्या पाण्यासाठी पाणी उपलब्ध होते.

5. पूर नियंत्रण (Flood control): जलविद्युत प्रकल्प पुरांवर नियंत्रण ठेवण्यास मदत करतात, कारण ते पाणी साठवून ठेवू शकतात आणि आवश्यकतेनुसार सोडू शकतात.

6. दीर्घायुष्य (Longevity): जलविद्युत प्रकल्पांचे आयुष्य इतर ऊर्जा प्रकल्पांपेक्षा जास्त असते, त्यामुळे ते दीर्घकाळपर्यंत ऊर्जा पुरवू शकतात.

या कारणांमुळे जलविद्युत निर्मिती केंद्र वीज निर्मितीसाठी अधिक उपयोगी ठरतात.

झाडाला वीज पडून काय धोका आहे

झाडावर वीज पडण्याचे परिणाम अनेकदा स्वतःसाठी आणि जवळपासच्या इमारतींसाठी विनाशकारी असतात आणि त्या क्षणी जवळपास असलेल्या लोकांसाठी देखील महत्त्वपूर्ण धोका निर्माण करतात. लाकडातून एक शक्तिशाली विद्युत शुल्क उत्तीर्ण होण्याच्या क्षणी, ट्रंकच्या आत उष्णता आणि स्फोटक बाष्पीभवन होते. याचा परिणाम म्हणजे वेगवेगळ्या तीव्रतेचे नुकसान: वरवरच्या जळण्यापासून किंवा झाडाच्या खोडाचे पूर्ण फाटणे किंवा आग लागणे. काही प्रकरणांमध्ये, ट्रंकच्या आत लक्षणीय यांत्रिक नुकसान होते (रेखांशाचा क्रॅक किंवा वार्षिक रिंग्ससह लाकडाचे विभाजन), जे बाह्य तपासणी दरम्यान जवळजवळ अगोदरच असतात, परंतु नजीकच्या भविष्यात झाड पडण्याचा धोका लक्षणीय वाढतो. बर्‍याचदा गंभीर, परंतु दृश्य तपासणी दरम्यान अगोचर, झाडाच्या मुळांना देखील नुकसान होऊ शकते.

जर विजेच्या नुकसानामुळे झाडाचा त्वरित नाश किंवा मृत्यू होत नाही, तर त्याद्वारे प्राप्त झालेल्या व्यापक जखमांमुळे धोकादायक रोगांचा विकास होऊ शकतो, जसे की सडणे, रक्तवहिन्यासंबंधी रोग, एक कमकुवत वनस्पती स्टेम कीटकांचे सोपे शिकार बनते. परिणामी, झाड असुरक्षित किंवा कोरडे होऊ शकते.

झाडांवर विजेचा झटका (जिवंत लोकांसह) अनेकदा आग लावतात जी जवळपासच्या इमारतींमध्ये पसरतात. कधीकधी झाडापासून पार्श्व स्त्राव इमारतीच्या भिंतीवर प्रसारित केला जातो, जरी त्यावर विजेचा रॉड स्थापित केला असला तरीही. शेवटी, प्रभावित झाडाची विद्युत क्षमता जमिनीच्या पृष्ठभागाच्या थरांमध्ये पसरते, परिणामी ते इमारतीमध्ये वाहून नेले जाऊ शकते, भूगर्भातील उपयुक्तता खराब होऊ शकते किंवा लोकांना किंवा पाळीव प्राण्यांना विजेचा धक्का बसू शकतो.

आपत्कालीन परिस्थिती नसतानाही झाडावर वीज पडल्यास लक्षणीय भौतिक नुकसान होऊ शकते

अर्जदाराचे ओळखपत्र:

• आधार कार्ड
• पॅन कार्ड
• मतदान ओळखपत्र
• ड्रायव्हिंग लायसन्स

मालकीचा पुरावा:

• मालकीपत्र (Property Card)
• घरपट्टी (House Tax Receipt)
• लीज करार (Lease Agreement) (जर लागू असेल तर)

पत्त्याचा पुरावा:

• आधार कार्ड
• पासपोर्ट
• टेलिफोन बिल
• रेशन कार्ड

इतर कागदपत्रे:

• नवीन बांधकामासाठी ग्रामपंचायत/नगरपालिका/ महानगरपालिका बांधकाम परवानगीची प्रत
• लोडनुसार विद्युत निरीक्षक कार्यालयाची परवानगी (विद्युत मंडळाच्या नियमानुसार)
• शपथपत्र (आवश्यक असल्यास)

अर्ज कसा करावा:

• mahadiscom.in या वेबसाईटला भेट द्या. महावितरण
• नवीन ग्राहक नोंदणीवर क्लिक करा.
• माहिती भरून अर्ज सादर करा.

टीप: आवश्यक कागदपत्रे आणि प्रक्रिया तुमच्या क्षेत्रातील विद्युत वितरण कंपनीनुसार बदलू शकतात. त्यामुळे, अर्ज करण्यापूर्वी आपल्या क्षेत्रातील विद्युत वितरण कंपनीच्या वेबसाइटला भेट देऊन खात्री करा.

आकाशात विजा चमकत असताना…

आकाशात विजा चमकत असताना…

विजा पडण्याचे फायदे

आकाशातील विजेसंदर्भातील काही महत्वाचे पैलू आणि आकडेवारी

आकाशातील विजेविषयी असलेले काही गैरसमज व त्याचे उत्तर

आकाशात विजा चमकत या गोष्टी कराव्या

आकाशात विजा चमकत असल्यास या गोष्टी टाळा

आकाशात विजा चमकत असताना जीव वाचवणारा नियम

जनजागृती कार्यक्रम एक प्रभावी माध्यम

एप्रिल महिना सुरु झाला कि निसर्गाचा एक चमत्कार पाहायला मिळतो, तो म्हणजे आकाशातील वीज. ही एक नैसर्गिक प्रक्रिया आहे जिला आपण थांबवू शकत नाही, किंबहुना ती न घडल्यास त्रास पण होऊ शकतो. विजा का चमकतात… चमकण्याचे काय फायदे याविषयी जाणून घेऊया या लेखातून.

वीज पडू नये असे आपल्याला म्हणताच येणार नाही. अशा परिस्थितीत आपल्या हातात फक्त एकच गोष्ट असते, ती प्रक्रिया समजून घेणे आणि काही गोष्टींची काळजी घेणे. कारण भीती आणि अज्ञान या दोन गोष्टी कोणत्याही आपत्तीपासून होणारे नुकसान ठरवतात. अज्ञानामुळे आपत्तीविषयी भीती निर्माण होते आणि भीतीमुळे जास्त नुकसान घडते. त्यामुळे आपत्ती व्यवस्थापनात आपत्तीविषयी ज्ञानाला फार महत्व आहे. आकाशातील वीज ही एक प्रकारची नैसर्गिक आपत्ती आहे. तिचा अभ्यास करणे आपल्यासाठी फार महत्वाचे आहे.

विजा पडण्याचे फायदे

पृथ्वीचा पृष्ठभाग हा निगेटिव्ह चार्जड असतो आणि वातावरण पॉजिटिव्ह चार्जड असते. पृष्ठभागावरून वातावरणात सतत इलेक्ट्रोन जात असतात. जर विजा पडल्या नाही तर पृथ्वी आणि वातावरणाचे विद्युत समतोल पाच मिनिटात संपून जाईल.

तसेच विजांमुळे नायट्रस ऑक्साईड तयार होते, जे पिकांसाठी खताचे काम करते.

काही शास्त्रज्ञांच्या मते तर पृथ्वीवरील जीवसृष्टीच्या उत्पत्तीला आकाशातील वीज कारणीभूत आहे.

आकाशातील वीज ही आपल्या घरातील विद्युत प्रवाहासारखी आहे, त्याची तीव्रता त्यापेक्षा कित्येक पटीने जास्त असते. ( उदा. 100 मिलियन ते एक बिलियन) बरेचदा आपण एखाद्या प्लास्टिक खुर्चीवर बसल्यानंतर आपल्याला शॉक लागतो. कारण घर्षणामुळे विद्युत भार तयार होतो आणि आपण जेव्हा बसतो तेव्हा अर्थिंगमुळे तो भार जमिनीत जातो. असेच काही आकाशात घडते. हवा जेव्हा गरम तापलेल्या जमिनीवरून जाते तेव्हा ती गरम होते आणि हलकी झाल्यामुळे वर जाते. ही हवा थंड झाल्यावर पावसाचे थेंब तयार होतात, आणखी थंड झाल्यावर त्याचे हिमकण तयार होतात. थंड हवा वजनदार असल्यामुळे खालच्या दिशेने वाहू लागते. वरती जाणारा वारा आणि खाली येणारा वारा यामुळे पाण्याचे थेंब आणि हिमकण यात घर्षण होते. घर्षणामुळे विद्युत भार तयार होतात. ऋण भार हिमकणासोबत खाली येतो आणि धन भार आभाळाच्या वरील भागात जमा होतात.

जमिनीवर आभाळाच्या खाली विरुद्ध भार म्हणजे धन भार तयार होतो. हवा ही विद्युत रोधक असते, पण जेव्हा भार वाढत जातो तेव्हा हवेचे आयोनाझेशन होऊन ती विद्युत वाहक होते. दोन्ही भार एकमेकाकडे आकर्षित होतात आणि सर्वात जवळचा चांगला वाहक पाहून त्याठिकाणी वीज पडते. वीज कुठे पडणार हे जमिनीपासून काही फुटाच्या अंतरावर ठरते. सर्वच विजा जमिनीवर पडत नाहीत. 95 टक्के विजा आकाशातच असतात, फक्त 5 टक्के विजा जमिनीपर्यंत पोहोचतात. विजा एकाच ढगामध्ये, दोन ढगामध्ये किंवा ढग आणि जमिनीमध्ये पडतात. जमीन आणि ढगामधील वीज सर्वात धोकादायक असते. पृथ्वीवर दर सेकंदाला ४० विजा चमकतात. विजेमुळे निर्माण होणारे तापमान हे सूर्याच्या तापमानापेक्षा जास्त असते. येवढ्या मोठ्या तापमानामुळे हवा प्रचंड दबावाखाली प्रसरण पावते आणि मोठा आवाज होतो. वीज तीन प्रकारे आघात करू शकते. ती सरळ अंगावर पडू शकते अथवा ती बाजूच्या वस्तूवर पडल्यानंतर तिचा झोत अंगावर येवू शकतो किंवा ती लांब कुठे तरी पडल्यानंतर जमिनीखाली असलेल्या तारा, पाईपद्वारे तिचा धक्का बसू शकतो.

आकाशातील विजेसंदर्भातील काही महत्वाचे पैलू आणि आकडेवारी

विजा पावसाळ्यापूर्वी जास्त पडतात म्हणजे एप्रिल ते जूनच्या काळात. तसेच विजा पडण्याचे प्रमाण दुपारनंतर जास्त असते. वीज पडून मरण्याचे प्रमाण हे स्त्रियांपेक्षा पुरुषामध्ये जास्त आहे. २००३ ते २०१३ मध्ये भारतात विजेमुळे मृत्यूमुखी पडलेल्यामध्ये 71.48 टक्के पुरुष तर 28.51 टक्के स्त्रीया होत्या. आंतरराष्ट्रीय स्तरावर पण अशाच प्रकारचे प्रमाण दिसून येते. भारतात मृत्यूचे प्रमाण सर्वात जास्त वय वर्ष 30-44 (34.5%) या वयोगटात आहे, त्यापाठोपाट 15-29 वर्षे (37.8%) आणि 45-59 (21.51 %) वयोगटात आहे. भारतात सर्वात जास्त मृत्यूचे प्रमाण मध्यप्रदेशामध्ये आहे. महाराष्ट्र हा दुसऱ्या क्रमांकावर आहे आणि सर्वात कमी प्रमाण चंडीगढ आणि लक्षद्वीपमध्ये आहे. मराठवाड्यात 2004 ते 2011 मध्ये वीज पडून मृत्यू पावलेल्या लोकांमध्ये साधारणतः 40 टक्के लोक जालना आणि लातूर जिल्ह्यातील होते.

जागतिक स्तरावर वीज प्रभावित व्यक्ती मृत्यूमुखी पडण्याचे प्रमाण फक्त 10 ते 30% आहे व उर्वरित वाचलेल्या लोकांवर दीर्घकालीन परिणाम झाले आहेत, त्यामुळे वीज प्रभावित व्यक्तीस त्वरित इलाज केल्यास त्याचे प्राण वाचवता येतात. विजेचा आघात झालेल्या ठिकाणाचा अभ्यास केला असता असे लक्षात येते कि सर्वात जास्त प्रमाण हे खुल्या मैदानात (27%) नंतर झाडाखाली (16%) व पाण्याजवळ (13% ) आहे. साधारणत: 56% वेळेस व्यक्ती एखाद्या उंच ठिकाणी (डोंगर) किंवा एखाद्या उंच वस्तूजवळ असताना दुर्घटना घडल्या आहेत.

आकाशातील विजेविषयी असलेले काही गैरसमज व त्याचे उत्तर

वीज पडणे हा एक दैवी प्रकोप आहे. पायाळू माणसावर जास्त विजा पडतात.

हे चूक आहे. वीज पडणे ही एक नैसर्गिक प्रक्रिया आहे. चुकीच्या समजामुळे पायाळू माणसांना घालण्यात येणाऱ्या धातूच्या कड्यामुळे त्यांच्यावर वीज पडते. विजा चमकत असताना सोबत कुठलीही धातूची वस्तू बाळगू नये.

आपण गर्जनाकारी ढगाखाली असल्यास आपल्या अंगावर वीज पडते.

हेही चूक आहे. बऱ्याचदा ढगाच्या वरील भागातून वीज पडते आणि ती ढगापासून बऱ्याच (३०-४० किमी अंतरापेक्षा जास्त ) अंतरावर पडते. त्यामुळे जरी वादळ आपल्यापासून लांब अंतरावर असेल आणि आपल्यावरील आकाश निळे असेल तरीही सावधगिरी बाळगावी.

वीज एका ठिकाणी फक्त एकच वेळेस पडते.

चूक, वीज एकाच ठिकाणी अनेक वेळेस पडू शकते.

विजेमुळे प्रभावित झालेला व्यक्ती त्वरित मरण पावतो.

चूक, वीज प्रभावित व्यक्तींचे मृत्यूचे प्रमाण हे फक्त 10ते 30% आहे. वीज प्रभावित व्यक्तीस त्वरित प्रथमोपचार दिल्यास आपण त्याचे प्राण वाचवू शकतो.

वीज प्रभावित व्यक्तीच्या अंगात विद्युत भार (करंट) असतो व त्यास स्पर्श करणे धोकादायक असते.

चूक, त्या व्यक्तीस स्पर्श करणे धोकादायक नसते.

दुचाकी वाहनावर वीज पडत नाही कारण त्याचे चाक रबराचे असते.

चूक, दुचाकी वाहन चालवत असताना वीज पडून मृत्यू पावण्याच्या बऱ्याच घटना घडल्या आहेत.

आकाशात विजा चमकत या गोष्टी कराव्या

शेतात काम करीत असताना शेताजवळील घराचा त्वरित आसरा घ्यावा.

शेतातील सुरक्षित ठिकाणाचा आसरा घेतल्यानंतर पायाखाली कोरडे लाकूड, प्लास्टिक, गोणपाट, कोरडा पालापाचोळा ठेवा.

दोन्ही पाय एकत्र करून गुडघ्यावर दोन्ही हात ठेवून तळपायावर बसा.

पायाव्यतिरिक्त शरीराचा कुठलाही भाग जमिनीला स्पर्श होणार नाही याची काळजी घ्यावी.

ओल्या शेतात अथवा तलावात काम करणाऱ्या व्यक्तींनी तत्काळ कोरड्या व सुरक्षित ठिकाणी जावे.

पोहणारे, मच्छिमारी करणारे यांनी त्वरित पाण्यातून बाहेर यावे.

झाडापासून झाडाच्या उंचीपेक्षा दुप्पट अंतरावर उभे रहावे.

एखादे उंच झाड (जसे शेतातील बैठकीचे झाड) सुरक्षित ठेवायचे असल्यास, वृक्षाच्या उंच फांदीवर तांब्याची एक तार बांधून तिचे दुसरे टोक जमिनीत खोलवर गाडून ठेवावे.

पक्के घर हे सर्वात सुरक्षित ठिकाण आहे. शक्य असल्यास आपल्या घरावर वीज वाहक यंत्रणा बसवावी.

आपले घर, शेत इत्यादींच्या जवळपास कमी उंचीची झाडे लावावीत.

जंगलात असाल तर कमी उंचीच्या व दाट झाडांचा आसरा घ्यावा.

वृक्ष, दलदलीचे ठिकाण तथा पाण्याचे स्तोत्र यापासून शक्यतो दूर रहा.

मोकळ्या आकाशाखाली असण्यापेक्षा एखाद्या छोट्या झाडाखाली आसरा घ्यावा.

असे शक्य नसल्यास जमिनीपासून खालील खोलगट ठिकाणी आधी सांगितलेल्या ( क्र १.) पद्धतींनी गुडघ्यात वाकून बसा. जर आधीच खोलगट भागात असाल तर वरती येवू नका.

चारचाकी वाहनातून प्रवास करीत असल्यास वाहनातच रहावे.

आकाशात विजा चमकत असल्यास या गोष्टी टाळा

खुल्या मैदानात उभे राहू नका. विजा सर्वात जास्त खुल्या मैदानात पडतात.

झाडाखाली उभे राहू नका. उंच ठिकाणी, झाडावर चढू नका.

विजेचा खांब, टेलिफोनचा खांब, टॉवर इत्यादीजवळ उभे राहू नका.

गाव, शेत, आवार, बाग आणि घर यांच्याभोवती तारेचे कुंपण घालू नका, कारण ते विजेला आकर्षित करते.

दोन चाकी वाहन, सायकल, ट्रॅक्टर, नौका यावर असाल तर तत्काळ उतरून सुरक्षित ठिकाणी जा. अशावेळी वाहनातून प्रवास करू नका.

वाहनाच्या बाहेर थांबणे फारच आवश्यक असल्यास धातूचे कोणतेही उपकरण बाळगू नका.

एकाच वेळी जास्त व्यक्तींनी एकत्र राहू नका. दोन व्यक्तीमध्ये किमान १५ फूट अंतर राहील याची काळजी घ्या.

धातूची दांडी असलेल्या छत्रीचा वापर करू नका.

पाण्याचा नळ, फ्रीज, टेलिफोन यांना स्पर्श करू नका, शिवाय त्यापासून दूर रहा. विजेवर चालणारे यंत्र तसेच धातूपासून बनलेल्या वस्तू जसे कृषी यंत्र इत्यादीपासून दूर रहा.

प्लग जोडलेली विद्युत उपकरणे हाताळू नका. दूरध्वनीचा वापर करू नका. मोबाईलचा वापर टाळा.

आकाशात विजा चमकत असताना जीव वाचवणारा नियम

विजेचा प्रकाश आणि आवाज यात 30 सेकंद किंवा त्यापेक्षा कमी अंतर असेल तर तुम्ही वादळाच्या आवाक्यात आहात, तुम्हाला विजेपासून धोका आहे, तुमच्यावर वीज पडण्याची शक्यता ही 80% आहे. वीज तुमच्या आसपासच्या पाच किमी अंतरावर पडत आहे, अशावेळेस सुरक्षित जागेचा आसरा घ्या. शेवटचा गडगडाट ऐकल्यानंतर कमीत कमी 30 मिनिटांनी घराच्या बाहेर पडावे.

.

आकाशात विजा चमकत असताना…

आकाशात विजा चमकत असताना…

विजा पडण्याचे फायदे

आकाशातील विजेसंदर्भातील काही महत्वाचे पैलू आणि आकडेवारी

आकाशातील विजेविषयी असलेले काही गैरसमज व त्याचे उत्तर

आकाशात विजा चमकत या गोष्टी कराव्या

आकाशात विजा चमकत असल्यास या गोष्टी टाळा

आकाशात विजा चमकत असताना जीव वाचवणारा नियम

जनजागृती कार्यक्रम एक प्रभावी माध्यम

एप्रिल महिना सुरु झाला कि निसर्गाचा एक चमत्कार पाहायला मिळतो, तो म्हणजे आकाशातील वीज. ही एक नैसर्गिक प्रक्रिया आहे जिला आपण थांबवू शकत नाही, किंबहुना ती न घडल्यास त्रास पण होऊ शकतो. विजा का चमकतात… चमकण्याचे काय फायदे याविषयी जाणून घेऊया या लेखातून.

वीज पडू नये असे आपल्याला म्हणताच येणार नाही. अशा परिस्थितीत आपल्या हातात फक्त एकच गोष्ट असते, ती प्रक्रिया समजून घेणे आणि काही गोष्टींची काळजी घेणे. कारण भीती आणि अज्ञान या दोन गोष्टी कोणत्याही आपत्तीपासून होणारे नुकसान ठरवतात. अज्ञानामुळे आपत्तीविषयी भीती निर्माण होते आणि भीतीमुळे जास्त नुकसान घडते. त्यामुळे आपत्ती व्यवस्थापनात आपत्तीविषयी ज्ञानाला फार महत्व आहे. आकाशातील वीज ही एक प्रकारची नैसर्गिक आपत्ती आहे. तिचा अभ्यास करणे आपल्यासाठी फार महत्वाचे आहे.

विजा पडण्याचे फायदे

पृथ्वीचा पृष्ठभाग हा निगेटिव्ह चार्जड असतो आणि वातावरण पॉजिटिव्ह चार्जड असते. पृष्ठभागावरून वातावरणात सतत इलेक्ट्रोन जात असतात. जर विजा पडल्या नाही तर पृथ्वी आणि वातावरणाचे विद्युत समतोल पाच मिनिटात संपून जाईल.

तसेच विजांमुळे नायट्रस ऑक्साईड तयार होते, जे पिकांसाठी खताचे काम करते.

काही शास्त्रज्ञांच्या मते तर पृथ्वीवरील जीवसृष्टीच्या उत्पत्तीला आकाशातील वीज कारणीभूत आहे.

आकाशातील वीज ही आपल्या घरातील विद्युत प्रवाहासारखी आहे, त्याची तीव्रता त्यापेक्षा कित्येक पटीने जास्त असते. ( उदा. 100 मिलियन ते एक बिलियन) बरेचदा आपण एखाद्या प्लास्टिक खुर्चीवर बसल्यानंतर आपल्याला शॉक लागतो. कारण घर्षणामुळे विद्युत भार तयार होतो आणि आपण जेव्हा बसतो तेव्हा अर्थिंगमुळे तो भार जमिनीत जातो. असेच काही आकाशात घडते. हवा जेव्हा गरम तापलेल्या जमिनीवरून जाते तेव्हा ती गरम होते आणि हलकी झाल्यामुळे वर जाते. ही हवा थंड झाल्यावर पावसाचे थेंब तयार होतात, आणखी थंड झाल्यावर त्याचे हिमकण तयार होतात. थंड हवा वजनदार असल्यामुळे खालच्या दिशेने वाहू लागते. वरती जाणारा वारा आणि खाली येणारा वारा यामुळे पाण्याचे थेंब आणि हिमकण यात घर्षण होते. घर्षणामुळे विद्युत भार तयार होतात. ऋण भार हिमकणासोबत खाली येतो आणि धन भार आभाळाच्या वरील भागात जमा होतात.

जमिनीवर आभाळाच्या खाली विरुद्ध भार म्हणजे धन भार तयार होतो. हवा ही विद्युत रोधक असते, पण जेव्हा भार वाढत जातो तेव्हा हवेचे आयोनाझेशन होऊन ती विद्युत वाहक होते. दोन्ही भार एकमेकाकडे आकर्षित होतात आणि सर्वात जवळचा चांगला वाहक पाहून त्याठिकाणी वीज पडते. वीज कुठे पडणार हे जमिनीपासून काही फुटाच्या अंतरावर ठरते. सर्वच विजा जमिनीवर पडत नाहीत. 95 टक्के विजा आकाशातच असतात, फक्त 5 टक्के विजा जमिनीपर्यंत पोहोचतात. विजा एकाच ढगामध्ये, दोन ढगामध्ये किंवा ढग आणि जमिनीमध्ये पडतात. जमीन आणि ढगामधील वीज सर्वात धोकादायक असते. पृथ्वीवर दर सेकंदाला ४० विजा चमकतात. विजेमुळे निर्माण होणारे तापमान हे सूर्याच्या तापमानापेक्षा जास्त असते. येवढ्या मोठ्या तापमानामुळे हवा प्रचंड दबावाखाली प्रसरण पावते आणि मोठा आवाज होतो. वीज तीन प्रकारे आघात करू शकते. ती सरळ अंगावर पडू शकते अथवा ती बाजूच्या वस्तूवर पडल्यानंतर तिचा झोत अंगावर येवू शकतो किंवा ती लांब कुठे तरी पडल्यानंतर जमिनीखाली असलेल्या तारा, पाईपद्वारे तिचा धक्का बसू शकतो.

आकाशातील विजेसंदर्भातील काही महत्वाचे पैलू आणि आकडेवारी

विजा पावसाळ्यापूर्वी जास्त पडतात म्हणजे एप्रिल ते जूनच्या काळात. तसेच विजा पडण्याचे प्रमाण दुपारनंतर जास्त असते. वीज पडून मरण्याचे प्रमाण हे स्त्रियांपेक्षा पुरुषामध्ये जास्त आहे. २००३ ते २०१३ मध्ये भारतात विजेमुळे मृत्यूमुखी पडलेल्यामध्ये 71.48 टक्के पुरुष तर 28.51 टक्के स्त्रीया होत्या. आंतरराष्ट्रीय स्तरावर पण अशाच प्रकारचे प्रमाण दिसून येते. भारतात मृत्यूचे प्रमाण सर्वात जास्त वय वर्ष 30-44 (34.5%) या वयोगटात आहे, त्यापाठोपाट 15-29 वर्षे (37.8%) आणि 45-59 (21.51 %) वयोगटात आहे. भारतात सर्वात जास्त मृत्यूचे प्रमाण मध्यप्रदेशामध्ये आहे. महाराष्ट्र हा दुसऱ्या क्रमांकावर आहे आणि सर्वात कमी प्रमाण चंडीगढ आणि लक्षद्वीपमध्ये आहे. मराठवाड्यात 2004 ते 2011 मध्ये वीज पडून मृत्यू पावलेल्या लोकांमध्ये साधारणतः 40 टक्के लोक जालना आणि लातूर जिल्ह्यातील होते.

जागतिक स्तरावर वीज प्रभावित व्यक्ती मृत्यूमुखी पडण्याचे प्रमाण फक्त 10 ते 30% आहे व उर्वरित वाचलेल्या लोकांवर दीर्घकालीन परिणाम झाले आहेत, त्यामुळे वीज प्रभावित व्यक्तीस त्वरित इलाज केल्यास त्याचे प्राण वाचवता येतात. विजेचा आघात झालेल्या ठिकाणाचा अभ्यास केला असता असे लक्षात येते कि सर्वात जास्त प्रमाण हे खुल्या मैदानात (27%) नंतर झाडाखाली (16%) व पाण्याजवळ (13% ) आहे. साधारणत: 56% वेळेस व्यक्ती एखाद्या उंच ठिकाणी (डोंगर) किंवा एखाद्या उंच वस्तूजवळ असताना दुर्घटना घडल्या आहेत.

आकाशातील विजेविषयी असलेले काही गैरसमज व त्याचे उत्तर

वीज पडणे हा एक दैवी प्रकोप आहे. पायाळू माणसावर जास्त विजा पडतात.

हे चूक आहे. वीज पडणे ही एक नैसर्गिक प्रक्रिया आहे. चुकीच्या समजामुळे पायाळू माणसांना घालण्यात येणाऱ्या धातूच्या कड्यामुळे त्यांच्यावर वीज पडते. विजा चमकत असताना सोबत कुठलीही धातूची वस्तू बाळगू नये.

आपण गर्जनाकारी ढगाखाली असल्यास आपल्या अंगावर वीज पडते.

हेही चूक आहे. बऱ्याचदा ढगाच्या वरील भागातून वीज पडते आणि ती ढगापासून बऱ्याच (३०-४० किमी अंतरापेक्षा जास्त ) अंतरावर पडते. त्यामुळे जरी वादळ आपल्यापासून लांब अंतरावर असेल आणि आपल्यावरील आकाश निळे असेल तरीही सावधगिरी बाळगावी.

वीज एका ठिकाणी फक्त एकच वेळेस पडते.

चूक, वीज एकाच ठिकाणी अनेक वेळेस पडू शकते.

विजेमुळे प्रभावित झालेला व्यक्ती त्वरित मरण पावतो.

चूक, वीज प्रभावित व्यक्तींचे मृत्यूचे प्रमाण हे फक्त 10ते 30% आहे. वीज प्रभावित व्यक्तीस त्वरित प्रथमोपचार दिल्यास आपण त्याचे प्राण वाचवू शकतो.

वीज प्रभावित व्यक्तीच्या अंगात विद्युत भार (करंट) असतो व त्यास स्पर्श करणे धोकादायक असते.

चूक, त्या व्यक्तीस स्पर्श करणे धोकादायक नसते.

दुचाकी वाहनावर वीज पडत नाही कारण त्याचे चाक रबराचे असते.

चूक, दुचाकी वाहन चालवत असताना वीज पडून मृत्यू पावण्याच्या बऱ्याच घटना घडल्या आहेत.

आकाशात विजा चमकत या गोष्टी कराव्या

शेतात काम करीत असताना शेताजवळील घराचा त्वरित आसरा घ्यावा.

शेतातील सुरक्षित ठिकाणाचा आसरा घेतल्यानंतर पायाखाली कोरडे लाकूड, प्लास्टिक, गोणपाट, कोरडा पालापाचोळा ठेवा.

दोन्ही पाय एकत्र करून गुडघ्यावर दोन्ही हात ठेवून तळपायावर बसा.

पायाव्यतिरिक्त शरीराचा कुठलाही भाग जमिनीला स्पर्श होणार नाही याची काळजी घ्यावी.

ओल्या शेतात अथवा तलावात काम करणाऱ्या व्यक्तींनी तत्काळ कोरड्या व सुरक्षित ठिकाणी जावे.

पोहणारे, मच्छिमारी करणारे यांनी त्वरित पाण्यातून बाहेर यावे.

झाडापासून झाडाच्या उंचीपेक्षा दुप्पट अंतरावर उभे रहावे.

एखादे उंच झाड (जसे शेतातील बैठकीचे झाड) सुरक्षित ठेवायचे असल्यास, वृक्षाच्या उंच फांदीवर तांब्याची एक तार बांधून तिचे दुसरे टोक जमिनीत खोलवर गाडून ठेवावे.

पक्के घर हे सर्वात सुरक्षित ठिकाण आहे. शक्य असल्यास आपल्या घरावर वीज वाहक यंत्रणा बसवावी.

आपले घर, शेत इत्यादींच्या जवळपास कमी उंचीची झाडे लावावीत.

जंगलात असाल तर कमी उंचीच्या व दाट झाडांचा आसरा घ्यावा.

वृक्ष, दलदलीचे ठिकाण तथा पाण्याचे स्तोत्र यापासून शक्यतो दूर रहा.

मोकळ्या आकाशाखाली असण्यापेक्षा एखाद्या छोट्या झाडाखाली आसरा घ्यावा.

असे शक्य नसल्यास जमिनीपासून खालील खोलगट ठिकाणी आधी सांगितलेल्या ( क्र १.) पद्धतींनी गुडघ्यात वाकून बसा. जर आधीच खोलगट भागात असाल तर वरती येवू नका.

चारचाकी वाहनातून प्रवास करीत असल्यास वाहनातच रहावे.

आकाशात विजा चमकत असल्यास या गोष्टी टाळा

खुल्या मैदानात उभे राहू नका. विजा सर्वात जास्त खुल्या मैदानात पडतात.

झाडाखाली उभे राहू नका. उंच ठिकाणी, झाडावर चढू नका.

विजेचा खांब, टेलिफोनचा खांब, टॉवर इत्यादीजवळ उभे राहू नका.

गाव, शेत, आवार, बाग आणि घर यांच्याभोवती तारेचे कुंपण घालू नका, कारण ते विजेला आकर्षित करते.

दोन चाकी वाहन, सायकल, ट्रॅक्टर, नौका यावर असाल तर तत्काळ उतरून सुरक्षित ठिकाणी जा. अशावेळी वाहनातून प्रवास करू नका.

वाहनाच्या बाहेर थांबणे फारच आवश्यक असल्यास धातूचे कोणतेही उपकरण बाळगू नका.

एकाच वेळी जास्त व्यक्तींनी एकत्र राहू नका. दोन व्यक्तीमध्ये किमान १५ फूट अंतर राहील याची काळजी घ्या.

धातूची दांडी असलेल्या छत्रीचा वापर करू नका.

पाण्याचा नळ, फ्रीज, टेलिफोन यांना स्पर्श करू नका, शिवाय त्यापासून दूर रहा. विजेवर चालणारे यंत्र तसेच धातूपासून बनलेल्या वस्तू जसे कृषी यंत्र इत्यादीपासून दूर रहा.

प्लग जोडलेली विद्युत उपकरणे हाताळू नका. दूरध्वनीचा वापर करू नका. मोबाईलचा वापर टाळा.

आकाशात विजा चमकत असताना जीव वाचवणारा नियम

विजेचा प्रकाश आणि आवाज यात 30 सेकंद किंवा त्यापेक्षा कमी अंतर असेल तर तुम्ही वादळाच्या आवाक्यात आहात, तुम्हाला विजेपासून धोका आहे, तुमच्यावर वीज पडण्याची शक्यता ही 80% आहे. वीज तुमच्या आसपासच्या पाच किमी अंतरावर पडत आहे, अशावेळेस सुरक्षित जागेचा आसरा घ्या. शेवटचा गडगडाट ऐकल्यानंतर कमीत कमी 30 मिनिटांनी घराच्या बाहेर पडावे.

वीज पुरवठ्याचे वर्गीकरण खालीलप्रमाणे केले जाते: