अभिनेत्री

 ही चित्रपट, दूरचित्रवाणी आणि नाटकांतून कामे करणरी अभिनेत्री होती. सर्वकालीन सर्वोत्कृष्ट अभिनेत्रींपैकी एक म्हणून ओळखली जाणाऱ्या स्मिताने तिच्या जेमतेम एक दशकभराच्या कारकिर्दीत ८० हून अधिक हिंदी, बंगाली, मराठी, गुजराती, मल्याळम आणि कन्नड चित्रपटांमध्ये काम केले होते.

 

जन्म - स्मिता पाटील ऑक्टोबर १७, इ.स. १९५५ पुणे

मृत्यू - डिसेंबर १३, इ.स. १९८६ मुंबई

राष्ट्रीयत्व - भारतीय

कार्यक्षेत्र - अभिनय, टेलीविजन समाचार प्रस्तुती

 कारकीर्दीचा काळ - १९७४ – १९८५

भाषा - मराठी, हिंदी

प्रमुख चित्रपट - मंथन (१९७७)

                      भूमिका (१९७७)

                      आक्रोश (१९८०)

                      चक्र (१९८१)

                      चिदंबरम (१९८५)

                      मिर्च मसाला (१९८५)

पुरस्कार - पद्मश्री (इ.स. १९८५)

वडील - शिवाजीराव पाटील

आई - विद्याताई पाटील

पती - राज बब्बर

अपत्ये - प्रतीक बब्बर

स्मिता पाटीलचा विवाह अभिनेता राज बब्बरशी झाला होता. १३ डिसेंबर १९८६ रोजी वयाच्या ३१ व्या वर्षी बाळंतपणाच्या गुंतागुंतीमुळे तिचा मृत्यू झाला. तिच्या मृत्यूनंतर तिचे दहाहून अधिक चित्रपट प्रदर्शित झाले. तिचा मुलगा प्रतीक बब्बर हा चित्रपट अभिनेता आहे ज्याने २००८ मध्ये पदार्पण केले.

स्मिताने श्याम बेनेगल यांच्या [७] श्याम बेनेगल यांच्याचरणदास चोर (१९७५) चित्रपटातून पदार्पण केले होते. [८] स्मिता ही त्यावेळी भारतीय सिनेमातील नवीन प्रवाहाची चळवळ असलेल्या समांतर सिनेमाची एक आघाडीची अभिनेत्री बनली. तरीही तिच्या संपूर्ण कारकिर्दीत अनेक मुख्य प्रवाहातील चित्रपटांमध्ये देखील दिसली. [९]

तिच्या अभिनयाची बऱ्याच वेळा प्रशंसा झाली आणि तिच्या सर्वात उल्लेखनीय भूमिकांमध्ये मंथन (१९७७), भूमिका (१९७७), जैत रे जैत (१९७८), गमन (१९७८), आक्रोश (१९८०), चक्र (१९८१), नमक हलाल (१९८२), बाजार (१९८२), उंबरठा (१९८२), शक्ती (१९८२), अर्थ (१९८२), अर्ध सत्य (१९८३), मंडी (१९८३), आज की आवाज (१९८४), चिदंबरम (१९८५), मिर्च मसाला (१९८५), अमृत (१९८६) आणि वारिस (१९८८) या चित्रपटांचा समावेश होतो.

अभिनयाव्यतिरिक्त स्मिता ही सक्रिय स्त्रीवादी आणि मुंबईतील महिला केंद्राची सदस्या होती. महिलांच्या समस्यांच्या प्रगतीसाठी ती मनापासून वचनबद्ध होती आणि पारंपारिक भारतीय समाजातील महिलांची भूमिका, त्यांची लैंगिकता आणि शहरी वातावरणात मध्यमवर्गीय महिलांना तोंड देत असलेल्या बदलांचा शोध घेणाऱ्या चित्रपटांमधून तिने काम केले.

तिच्या कारकिर्दीत तिला दोन राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कार आणि एक फिल्मफेअर पुरस्कार मिळाला. १९८५ मध्ये ती पद्मश्री या भारताच्या चौथ्या सर्वोच्च नागरी सन्मानाची प्राप्तकर्ती होती. धुळे जिल्ह्यातील शिरपूर येथे तिच्या स्मरणार्थ स्मिता पाटील पब्लिक स्कूल ही शाळा चालवली जाते.

स्मिता पाटीलचा जन्म पुण्यात महाराष्ट्रीय राजकारणी शिवाजीराव गिरधर पाटील आणि समाजसेविका विद्याताई पाटील यांच्या पोटी झाला. तिचे कुटुंब मूळचे महाराष्ट्राच्या खान्देश प्रांतातील शिरपूर शहरातील होते. लहानपणी तिने नाटकांमध्ये भाग घेतला.स्मिताने पुण्यातील रेणुका स्वरूप मेमोरियल माध्यमिक शाळेतून (मुलींच्या भावे स्कूलमधून) शिक्षण घेतले. नंतर तिने यांनी बॉम्बे युनिव्हर्सिटीमध्ये साहित्याचा अभ्यास केला.ती पुण्यातील स्थानिक थिएटर ग्रुप्सचा देखील भाग होती आणि तिने तिचा बराचसा वेळ फिल्म अँड टेलिव्हिजन इन्स्टिट्यूट ऑफ इंडिया (FTII) च्या कॅम्पसमध्ये घालवला, ज्यामुळे अनेकजण तिला या संस्थेची माजी विद्यार्थिनी समजण्याची चूक करतात. तिच्या वडिलांची कॅबिनेट मंत्रीपदी निवड झाल्यानंतर हे कुटुंब 1969 मध्ये बॉम्बे (आताचे मुंबई) येथे आले.

स्मिता १३ डिसेंबर १९८६ रोजी वयाच्या ३१ व्या वर्षी बाळंतपणाच्या गुंतागुंतीमुळे (प्युरपेरल सेप्सिस) मरण पावली. सुमारे दोन दशकांनंतर, चित्रपट दिग्दर्शक मृणाल सेन यांनी आरोप केला की स्मिताचा मृत्यू "घोर वैद्यकीय निष्काळजीपणामुळे" झाला होता.

प्रियदर्शनी अकादमीने १९८६ मध्ये या ज्येष्ठ अभिनेत्रीला श्रद्धांजली म्हणून स्मिता पाटील स्मृती पुरस्कार सुरू केला. २०११ मध्ये Rediff.com ने तिला नर्गिसच्या खालोखाल दुसऱ्या क्रमांकाची सर्वकालीन सर्वोत्कृष्ट भारतीय अभिनेत्री म्हणून सूचीबद्ध केले. डेक्कन हेराल्डच्या सुरेश कोहलीच्या मते, "स्मिता पाटील ही कदाचित हिंदी चित्रपटसृष्टीतील सर्वात कुशल अभिनेत्री होती. तिचे कार्य उत्कृष्ट आहे आणि जवळजवळ प्रत्येक भूमिकेत ती "पॉवरहाऊस" वास्तववादी कामगिरी करायची."

२०१२ मध्ये स्मिता पाटील इंटरनॅशनल फिल्म फेस्टिव्हल डॉक्युमेंटरी आणि शॉर्ट्स तिच्या सन्मानार्थ सुरूकरण्यात आला.भारतीय चित्रपटसृष्टीला १०० वर्षे पूर्ण झाल्याच्या निमित्ताने, ३ मे २०१३ रोजी तिच्या सन्मानार्थ भारतीय टपाल विभागाने तिचा चेहरा असलेले एक टपाल तिकीट प्रसिद्ध केले. 

स्मिता पाटील यांच्या जीवनावर आधारलेला ‘महाराष्ट्राची अस्मिता स्मिता’ नावाचा एक दृक्‌श्राव्य कार्यक्रम आहे.

स्मिता पाटील यांच्या स्मरणार्थ पुण्यात इ.स. २०१२ सालापासून दरवर्षी एक आंतरराष्ट्रीय लघुपट-माहितीपट महोत्सव (SPIFF-Smita Patil International Film Festival) होतो. ५वा महोत्सव १०-११ डिसेंबर २०१६ या काळात झाला; त्याला ५० देशांतून एकूण १६५ लघुपट-माहितीपट आले होते, प्रेक्षकांना त्यांतले ६० दाखवले गेले.

स्मिता पाटील यांच्या नावाचा एक स्मृती पुरस्कार आणि एक कौतुक पुरस्कार दरवर्षी दिला जातो. २०१८ साली हे पुरस्कार अनुक्रमे 'जैत रे जैत' या चित्रपटाला आणि अभिनेत्री मुक्ता बर्वे यांना मिळाले आहेत.