बचत गट

 

 नमस्कार मित्रांनो, या लेखात आपण बचत गट बद्दल माहिती पहाणर आहोत, कारण बचत गट हा एक सामाजिक-आर्थिक उपक्रम आहे. या संरचनेला बचत गट असेही म्हणतात कारण प्रक्रिया पद्धतशीर आहे आणि एकमेकांना समजते. समूहाला एक विशिष्ट नाव देण्यात आले आहे जसे जागृती बचत गट, अस्मिता बचत गट इ. बचतगट हा एक गट आहे जो बचत जमा करण्यासाठी ठराविक कालावधीत एकत्र येतो. नाबार्डचा हा जगातील सर्वात मोठा सूक्ष्म वित्त कार्यक्रम आहे.

बचत गट बद्दल संपूर्ण माहिती – 

 

स्वयंसहाय्यता गटांचे सदस्य फक्त महिला, पुरुष किंवा मिश्रित असू शकतात म्हणजे महिला आणि पुरुष एकत्र. ही संख्या 20 किंवा त्यापेक्षा कमी असणे आवश्यक आहे.

गटातील प्रत्येक सदस्य एका ठराविक कालावधीसाठी एकत्र येतो आणि बचत म्हणून गटात ठराविक रक्कम जमा करतो. हा कालावधी आठवड्यातून एकदा किंवा महिन्यातून एकदा असतो.

ही रक्कम फक्त बचत गटाच्या सदस्यांना जमा केली जाते.

कर्ज सदस्याने बचत गटाला कर्जाची परतफेड करणे अपेक्षित आहे.

एसएचजी व्यवहारासाठी, एसएचजी सदस्य कर्ज द्यायचे की नाही हे ठरवतात, असल्यास, कोणत्या दराने, कोणाला भरायचे, परतफेडीच्या अटी इ.

बचत गट लोकशाही तत्त्वांवर आधारित आहे, म्हणून गटातील प्रत्येक सदस्याला समान अधिकार आहेत.

स्वयंसहाय्यता गटांनी व्यवहारात पाच मुद्यांचे नियम पाळावेत.

गुणधर्म (Properties)

बचत गटांना कुठेही नोंदणी किंवा पास करण्याची आवश्यकता नाही. नाबार्डच्या परिपत्रकानुसार बचत गटातील सदस्यांच्या निर्णयानंतरच बचत गटाचे बँक खाते काढता येते.

बचतगटांना बँकांकडून कर्ज मिळण्यासाठी 1998 पासून केंद्रीय अर्थसंकल्पात तरतूद करण्यात आली आहे.

बचत गट स्थापन करण्यासाठी कोणताही खर्च नाही. ही सेवा पूर्णपणे मोफत आहे.

राज्य आणि केंद्र सरकार अशा गटांना अत्यंत कमी व्याजदराने आर्थिक मदत देतात. त्या कर्जाची परतफेड सोप्या दराने करावी लागते.

राज्य आणि केंद्र सरकारांनी बचत गटांसाठी विविध विकास योजना आणल्या आहेत. उदाहरणार्थ, महाराष्ट्र सरकारने बँकांकडून कर्ज घेताना महिला बचत गटांवरील मुद्रांक शुल्क माफ केले आहे, जे सुलभ क्रेडिट वितरण सुलभ करेल.

महिला बचत गटांच्या माध्यमातून सदस्यांना दिलेल्या कर्जामुळे सदस्यांचा सामाजिक आणि आर्थिक विकास आणि महिलांचे सक्षमीकरण झाले.

बचत गटांनी तयार केलेली उद्योजकता (Entrepreneurship created by self-help groups)

जर संघटित शक्ती आणि पारदर्शक सहकार्याची प्रक्रिया एकत्र आली तर विविध प्रकारचे उद्योजकता निर्माण होते आणि समाजाच्या प्रगतीमध्ये योगदान देते. या चळवळीतून अनेक प्रकारचे उद्योग जन्माला आले, त्यातील काही यशस्वी उद्योग –

सामूहिक दुग्ध व्यवसाय – कोल्हापूर जिल्ह्यातील दुर्गम शाहूवाडी तालुक्यातील मानकरवाडीच्या सरस्वती महिला बचत गटाने दुग्ध व्यवसायाच्या माध्यमातून केवळ 400 लोकसंख्या असलेल्या या गावाचा कायापालट केला आहे.

सॅनिटरी नॅपकिन उद्योग – सोलापूर जिल्ह्यातील अक्कलकोटजवळील ज्यूर येथील ‘श्री जीवनज्योती महिला विकास बचत’ हा सॅनिटरी नॅपकिन तयार करणारा महाराष्ट्रातील पहिला बचत गट आहे. आज महाराष्ट्रातील 25 जिल्ह्यांमध्ये सॅनिटरी नॅपकिन निर्मिती युनिटची स्थापना करण्यात आली आहे. याव्यतिरिक्त, कर्नाटकातील अफजलपुरम, सिक्कीममधील गंगटोक, बग्गी (हिमाचल प्रदेश), बिहार (कर्णनपुरम), छत्तीसगडमधील बिलासपूर येथे ही युनिट्स आकार घेत आहेत.

हा गट सरकारी कार्यालयांमध्ये सायकल/स्कूटर स्टँड चालवणे, रेस्टॉरंट चालवणे, अंगणवाडीमध्ये अन्न पुरवणे इत्यादी सेवा देखील प्रदान करतो.

गटातील महिलांच्या वैयक्तिक उपक्रमांनाही बचत गटांच्या आधारावर प्रोत्साहन दिले जात आहे.

बचत गट कसे स्थापन करावे? (How to set up a self help group?)

नवीन संकल्पना सुरू करणे कठीण नाही, परंतु पुढे चालू ठेवणे आणि पूर्ण करणे कठीण आहे. (Bachat gat information in Marathi) चालायला शिकत असताना जसे एखादे मूल पडते, त्याचप्रमाणे एक नवीन विचार येतो. जेव्हा एखादा मुलगा चालायला शिकतो तेव्हा तो आधी बसतो, रंगवतो, मग उभा राहतो. कधी तो अडखळतो, पडतो, नंतर अडखळतो. पण एकदा तो चालायला शिकला की तो आज्ञा पाळतो आणि घराभोवती धावतो. नवीन नोकरीच्या बाबतीतही हे घडते. सर्व प्रगती एकाच वेळी होऊ शकत नाही. ध्येय गाठण्यासाठी संयम लागतो. वेळ घालवावा लागतो. प्रयत्न शुद्ध असतानाच ध्येय साध्य करता येते.

बचतगट स्थापन करण्यासाठी समूहाचे पैसे गुंतवले जातात, गटातील लोकांचे प्रयत्न आणि प्रयत्नांचीही खूप अपेक्षा असते, त्यामुळे हे त्यांचे काम अगदी सुरुवातीपासूनच असावे. आता बचत गट स्थापन करण्यासाठी कोणत्या पायऱ्या आवश्यक आहेत ते पाहूया.

 

प्रेरणा –

प्रेरणा ही बचत गटांची गुरुकिल्ली आहे आणि सुरुवातीला ती खूप महत्वाची आहे. काही स्त्रिया सहजपणे बचत गट स्थापन करण्यास प्रवृत्त होतात कारण त्यांना आशा आहे की या बचत गटांचे कार्य तुम्हाला बाह्य निधीत मदत करेल. पण काही स्त्रिया बचत गटांपासून दूर राहतात जरी त्यांना खरोखर पैशांची गरज असते. कारण त्यांना असे वाटते की बचत गट हे श्रीमंतांचे काम आहे आमचे नाही. ज्यांच्याकडे पैसा आणि वेळ आहे त्यांनीच ते करावे. तुम्हाला त्या संकटात का जायचे आहे? हे तुमच्यासाठी नाही. तुमच्याकडे बचत करण्यासाठी पैसे कुठे आहेत? त्यामुळे त्यांना वाटते की ते बचत गटात सामील होण्यास पात्र नाहीत. काही स्त्रियांना यापूर्वी असेच वाईट अनुभव आले आहेत, त्यामुळे ते परत जाण्यास लाजतात.

पहिली पायरी म्हणजे या सर्व प्रकारच्या महिलांना समजावून सांगणे की बचत गट म्हणजे काय, तो कसा उभा करायचा आणि का. कोणत्याही प्रकारे हे ध्येय साध्य करण्यासाठी लोकांना सामील करणे आणि चर्चा करणे आणि शंका दूर करणे आवश्यक आहे.

 

एक चांगले कार्यरत एसएचजी कार्यकर्ता लोकांना दुसरे एसएचजी स्थापन करण्यास प्रवृत्त करू शकतो आणि त्यांच्या स्वतःच्या एसएचजीसाठी एक आदर्श ठेवू शकतो.

गट सेट करणे –

10 ते 20 महिलांच्या गटाने स्वयंसहाय्यता गट स्थापन करण्यास, स्वतंत्र बैठका घेण्यास सहमती दर्शविली. या बैठकीची दुसरी पायरी म्हणजे बचत गटाची कल्पना, अटी, शर्ती, कार्य योग्यरित्या समजावून सांगणे.

 

त्यानंतर ते बचत गट उघडण्याची तारीख निश्चित करतात. असे असले तरी, एखाद्याची मालकी घेणे अजूनही सरासरी व्यक्तीच्या आवाक्याबाहेर आहे. यासाठी व्यावहारिक अनुभव आवश्यक आहे. अनेक गावांमध्ये असेच घडते, त्यामुळे काम पूर्ण करण्यासाठी पहिले 6 महिने बाजूला ठेवावे लागतात आणि बचत गट म्हणून काम करणे शक्य आहे का ते पहावे लागते.

प्रारंभिक बैठक –

एकदा गटाला सर्व नियम समजले (धडा 5 पहा), गटातील लोक बचत गट स्थापन करण्यास मान्यता देतात. हा तिसरा टप्पा आहे. या बैठकीत गट नेते निवडले जातात, आणि सभेची वेळ आणि वेळ नेहमी निश्चित केली जाते (परिशिष्ट 1 पहा).

तिमाही मूल्यांकन –

दर तीन महिन्यांनी कामगिरीचे मूल्यांकन करणे ही एक आवश्यक पायरी आहे. (पहा: बचत मूल्यमापन मार्गदर्शक तत्त्वे – परंतु 21) सदस्यांनी हे पाहिले पाहिजे की नियमांचे पालन होत नाही आणि वेळेवर पैसे दिले जातात. (Bachat gat information in Marathi) तसेच सर्व सदस्यांना एकत्र गटात काम करायला आवडते का ते पहा. सदस्य एकमेकांशी जुळतात का ते पहा.

बचत गटांची स्थापना –

पहिल्या शंभर महिन्यांनंतर, म्हणजे प्रत्यक्ष अनुभवानंतर, सदस्यांना कळू शकते की आम्ही नियमांचे पालन करू शकतो की नाही. यावेळी, सदस्यांनी इच्छा असल्यास, बचत गट औपचारिकपणे पुन्हा स्थापित केला जाऊ शकतो.

a) जर सर्व सदस्यांचा गट विसर्जित करण्याचा हेतू असेल

कर्जाची परतफेड करण्याची तारीख निश्चित केली पाहिजे.

 

त्या तारखेला सर्व सदस्यांमध्ये प्राचार्य आणि व्याज समानतेने सामायिक करून पहिला गट विसर्जित करावा.

ब) जर जुन्या गटातील काही सदस्यांना नवीन सदस्यांसह स्वयंसहाय्यता गट पुन्हा स्थापन करायचा असेल, तर ते तसे करू शकतात आणि त्यांचे खाते थेट खात्यात लिहू शकतात, कारण त्यांना गेल्या 6 महिन्यांचा कामाचा अनुभव आहे.

विखुरलेल्या गटातील महिलांना वाटले की त्यांनी आतापर्यंतची बचत नव्या गटात गुंतवावी. तथापि, जर नवीन सदस्याची नियुक्ती केली गेली असेल तर त्याला मागील सदस्यांप्रमाणेच शुल्क आकारले पाहिजे.

c) जर महिलांना पुन्हा स्वयंसहाय्यता गट हवे असतील, तर त्यांनी पुन्हा बैठक बोलावून मान्यता घ्यावी आणि मागील 6 महिन्यांची मागील खाती लेजरमध्ये नोंद करावीत तसेच त्यांच्या नोंदी पासबुकमध्ये केल्या पाहिजेत.

नियमित बैठक

त्यानंतरच्या सर्व सभांमध्ये आर्थिक शिस्त पाळली पाहिजे (नमुना परिशिष्ट -2 पहा) नियमांचे पालन करून. अशा आर्थिक व्यवहाराची शिस्त पाळली गेली तरच बचतगटांचे काम सुरळीत चालू शकते. आर्थिक बाबींव्यतिरिक्त, बचत गट इतर मदत कार्ये करू शकतात आणि अशा उपक्रमांमुळे स्वयंसहायता गटाच्या कामात रस निर्माण होतो. उदा. बाग, नर्सरी, साक्षरता, आरोग्य शिक्षण इ.

अतिरिक्त पैशाचा वापर

उर्वरित पैसा इतर कामांमध्ये गुंतवून नफा मिळवणे शक्य आहे की नाही यावर चर्चा करून अशा कृती केल्या जाऊ शकतात. ज्या सदस्यांना त्यांच्या कामात रस आहे आणि आत्मविश्वास आहे तेच इतर महिलांना प्रेरणा देऊ शकतात.

 

परस्पर सहकार्य

जेव्हा तुमच्या बचत गटाकडे अतिरिक्त पैसे असतात. आपल्याकडे काही शिल्लक असल्यास, आपण आपल्यासारख्या इतर गटांना कर्ज देऊ शकता.