शाळा

आदर्श शाळा कशी असावी,

 आदर्श  शळा कशी असावी याची कविकल्पना अनेकांनी रंगवली आहे. शाळा कशी असावी यावर कविता, गाणीही आहेत. त्या कविता एकूणच शाळेतील शिस्त, कंटाळा यापासून सुटका मागतात. निसर्गात जायला मागतात. बंड करून मोकळेपणा मागतात.... कृष्णमूर्ती लहानपणी शाळेत रमणारे नव्हते. त्यांनी शाळेत अनेकदा बोलणे खाल्ले कारण वर्गातल्या त्या कंटाळवाण्या वातावरणात त्यांचे मनच रमत नसायचे. त्यामुळे ते फारसे शिकू शकले नाहीत. त्यातूनच शिक्षण, शाळा हा त्यांच्या चिंतनाचा विषय झाला असावा.

त्यांचे ते प्रसिद्ध वाक्य नेहमीच सर्वत्र सांगितले जाते की, ‘‘शाळा आणि तुरुंग या जगातल्या दोनच जागा अशा आहेत की जिथं कुणीचं स्वत:होऊन जात नाही दाखल करावं लागतं ’’ यातून शाळा त्यांना तुरुंगासारखी वाटली... त्यामुळेच कृष्णजींनी जेव्हा पुढे शिक्षणाची मांडणी केली तेव्हा त्यांनी आदर्श मुक्त मनांची शाळा कशी असेल याची मांडणी केली. शाळेचा पाया भीती, शिस्त नसेल तर शाळा ही प्रेमाच्या पायावर आधारित असेल याचा पुरस्कार केला.

आदर्श शाळेचे चित्र मांडताना ते म्हणतात, ‘‘ शाळेच्या समर्पित कामावर प्रेम करणारे शिक्षक असतील तर तशाच प्रकारचे इतर सहकारी त्यांना मिळत जातील व जे समर्पित नाहीत ते हळूहळू दूर होतील... शिक्षक मुख्याध्यापकांच्या भीती दडपणाखाली नसतील व मुख्याध्यापकही शाळेतील ज्येष्ठ शिक्षकांच्या दडपणाखाली नसतील. जेव्हा शाळेतील संबंध हे समानतेचे असतील तेव्हाच एक आनंदाचे प्रेमाचे वातावरण असेल....मुख्याध्यापक सर्व जबाबदार्‍या स्वत:च्याच खांद्यावर घेणार नाही तर याउलट प्रत्येक शिक्षक हा शाळेची जबाबदारी घेणारा असेल... अशी मध्यवर्ती केंद्र नसणारी शाळा चालू शकेल का, असा प्रश्न विचारला जाईल पण जेव्हा सर्वजण प्रज्ञेच्या, सहकार्याच्या आधारे काम करत असतील तेव्हाच हे घडू शकेल... ’’ कृष्णजींनी अतिशय महत्त्वाच्या मुद्द्यालाच स्पर्श केलाय. ते शाळा म्हणजे शाळेची इमारत, तिथले उपक्रम, अभ्यासक्रम यावर भर देत नाहीत तर तिथे काम करणार्‍या माणसांवर भर देतात. तिथल्या माणसांच्या संबंधांविषयी माणसांच्या समजेविषयी बोलतात... हे त्यांचे वेगळेपण आहे. पुन्हा मुख्याध्यापकाला शाळेत स्वामित्वही ते देत नाही तर समज असलेल्या शिक्षकांच्या सामूहिक नेतृत्वाविषयी ते बोलतात.... शिक्षकांच्या वागण्यातूनच शाळेत एक वेगळे वातावरण निर्माण होईल, अशी त्यांची एकूण मांडणी आहे.

या शाळेत येणार्‍या विद्यार्थ्यांविषयीही ते बोलतात. ते म्हणतात, ‘‘ स्वयंनिर्णय घेणारे विद्यार्थी प्राधान्याने शाळेने निवडावे. स्वयंशिस्त पाळणारे विद्यार्थी या शाळेत तयार व्हावेत जेणेकरून भविष्यात स्वयंशासन देशात तयार व्हायला मदत होईल. शाळेत विद्यार्थी जर दुसर्‍याच्या भावना लक्षात घ्यायला व वस्तुनिष्ठ दृष्टिकोनाने व ‘प्रज्ञेने संवादात भाग घेतला तर भावी काळातील जीवनात येणारे कठीण प्रश्न तो सोडवू शकेल... त्याहीपुढे शाळेत केवळ दैनंदिन जीवनाला गरजेचे शिक्षण देणे गरजेचे नाही तर जीवनातील सर्व गुंतागुंतीला सामोरे जाण्याची कला शिकविणे अपेक्षित आहे....’’ विद्यार्थ्यांना शाळेने कसे शिक्षण द्यावे हे ते नेमकेपणाने सांगतात. त्यांना अभिप्रेत असलेले शिक्षण शाळेने विद्यार्थ्याला भावी जीवनासाठी तयार करणे आहे... बाह्य शिस्तीपेक्षा त्यांना आंतरिक शिस्त शाळेत निर्माण होणे महत्त्वाचे वाटते. आज शाळांमध्ये तेच हरवल्याने केवळ भीतीच्या पायावर शाळा उभ्या आहेत.

शाळेत सतत शिकण्याची प्रक्रिया सुरू असणे त्यांना विलक्षण महत्त्वाचे वाटते. ते शिकणे केवळ शाळेतच नाही तर प्रत्येक क्षणाला शिकणे आहे. यातूनच शाळा त्यांना विलक्षण महत्त्वाच्या वाटतात. त्यांचे एक विलक्षण धाडसी विधान आहे. ते म्हणतात, ‘शाळा ही मला मंदिर-मशीद-चर्चपेक्षाही पवित्र वाटते कारण इथे शिकण्याची निरंतर प्रक्रिया सुरू आहे आणि इतरत्र ही शिकण्याची प्रक्रिया बंद झाली आहे....’’

शाळा हे या अर्थाने कृष्णजींना धार्मिक केंद्र वाटते....’’

(i) पालक - मुलांच्या जन्मापासून त्यांच्या वाढीपर्यंतचे सर्वात जवळचे आणि महत्त्वाचे व्यक्ती असतात. ते मुलांना प्रेम, काळजी आणि आधार देतात. ते मुलांना शिकवतात, मार्गदर्शन करतात आणि त्यांच्या विकासात मदत करतात.

(ii) मुले - भविष्यातील पिढी आणि समाजाचे आधारस्तंभ असतात. ते शिकण्याची आणि वाढण्याची क्षमता असलेल्या जिवंत, सर्जनशील आणि उत्सुक प्राणी असतात.

(iii) शाळा - शिक्षणाची संस्था जी मुलांना ज्ञान, कौशल्ये आणि मूल्ये शिकवते. शाळा मुलांना त्यांच्या पूर्ण क्षमतेपर्यंत पोहोचण्यास मदत करते आणि त्यांना यशस्वी नागरिक बनण्यास तयार करते.

या तीन गोष्टी एकमेकांशी घट्टपणे जोडलेल्या आहेत. पालक मुलांना शाळेत पाठवतात, शाळा मुलांना शिकवते आणि मुले शाळेत शिकलेल्या ज्ञानाचा वापर त्यांच्या आयुष्यात करतात.

तर, या तीन गोष्टींमधील संबंध खालीलप्रमाणे आहे:

पालक - शाळा - मुले

पालक शाळेची पायाभरणी करतात. ते मुलांना शाळेत पाठवतात आणि त्यांना शाळेत यशस्वी होण्यासाठी आवश्यक असलेले कौशल्ये आणि मूल्ये शिकवतात. शाळा मुलांना ज्ञान, कौशल्ये आणि मूल्ये शिकवते जे त्यांना त्यांच्या आयुष्यात यशस्वी होण्यास मदत करतात. मुले शाळेत शिकलेल्या ज्ञानाचा वापर त्यांच्या आयुष्यात करतात आणि समाजात योगदान देतात.

या तीन गोष्टी एकमेकांशी समन्वय साधून कार्य करतात आणि मुलांच्या विकासात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात.